KÜRT ili, bir doğu İran hanedanı
(miladi 1245-1389)
Kisa bir onsoz:
Bu yazi su internet sayfasindan alinip tarafimdan Turkceye tercume edildi. Bazikucuktercume hatalariyapmis olabilirim. Ingilizcem okadar iyi degil. yazinin son parafrafi wikipediadan alindi” http://www.iranicaonline.org/articles/al-e-kart-or-perhaps-al-e-kort-an…
Kayitlarda Bu devletin adi Kart ili yada Kort ili diye gecer. Bilindigi gibi Iranlilar Kürtlere Kürt demez ama Kort derler. Bu devletin adinin Kort (Kürt) olmasi ve Ghurilerin soyundan geliyor olmasi bizim icin bunlari kesin KÜRT yapiyor. Parantez icindeki yazilarin cogu bana ait.
(Kürt ilinin ilk) başkenti Herat sehri idi. Devletin baslangic bölgesi Sabzavār (şimdiki Šendand), Gür, Sistan, Balk ve Kabil’den oluşuyordu. Onların (tarihde ki) önemi esas olarak şimdiki batı ve orta Afganistan'ın tarihine yaptiklari katkıdir.
Cengiz Han'ın oğlu Toloy ve daha sonra onun genarali Elcigiday liderliğinde (Haziran 1222 da) Herat ve daha birçok İran (ya da şimdiki Afganistan) şehirleri ugradiklari saldirilarla korkunc yıkıma uğradilar ve bundan sonra neredeyse uzun süre terk edildiler.
Cengiz Han'ın oğlu ve halefi, Büyük Han Ögedei (Oktay), Sehrin yeniden inşası icin miladi 1236 e kadar izin vermedi. Moğollarin istilası sırasında, Šansabānī ailesi (eski Ghuri hanedaninin bir dalı) güneydoğu Herat’ta ki Ḵayṣar kalesinde iktidarlarini devam ettirmeyi başarmislardı.
Sansabani aile reisi Rukneddin Ebubekir, bir Ghuri prensesi ile evlendi ve onun oglu Semseddin Mohammad bundan dolayi kendisinin Ghurilerin mirascisi oldugunu iddia etti. Miladi 1245 civarında, Samseddin'in Ḵayṣar kalesinden başarılı bir hareket ile Herat’i işgalci Mogollardan geri aldi. Moğollar İran'ın diğer bazı eyaletlerinde olduğu gibi, Semseddin Mohammedin de yerel iktidarini kabul ettiler.
Semseddin Mohammed ve onun halefi Malik (kral) unvanını taşıyordu. (Bu donemde) Moğollara (karsi) açık bir direnis mümkün değildi, Malik bunu önceki yıllardaki deneyimlerinden bildiginden, 1246 da bir süre sefer için Hindistan'da kalan (Mogol komutani) Moltān’a katilarak işbirliği politikası izledi.
1251 yılında Mongke’nin (Mangu) (Mogol) tahtina cikisindan hemen sonra Kagan Mongkeye bagliligini bildirmek icin o hemen Mogolistana gitti. Mongke onun yavas yavas gelisen Kürt (Kart) hanedanıni tastikledi. Semseddin (ulkesini) açık denize bitişik olan güneydeki Garmsir istikametinde genişlemek icin cok çaba sarf etti.
Moğollar onun, kendilerinin birkaç kez saldirip ancak boyun eğdiremedikleri Hindistan istikametindeki hukumet alanini genisletme cabasini, sinir guvenligini koruyacak bir adim olarak gormus olmalillar.
Kürt (Kart) Hukumdari 1258 yılında Moğollar ile çatışmasina rağmen, Kardesi Möngke icin 1256 yilinda Irana sefer yapan ve 1258 de Bagdat Halifeligini yikan Ilhan Hulagu tarafindan sarayda dostca karsilanmisti. Hülagü, şimdi derebeyi olan Samseddine, nezaketle davrandi ve onun Herata donmesine izin verdi, ancak 1261’de Sistan eyaleti Semseddin’den alinip farklı bir yönetim altına verilmistir.
Samseddin1266 yilinda usulüne uygun olarak, Altınordu hükümdarı Berke Hanin güçlerine karşı Kafkasya'ya sefer yapan Hülegü halefi Abaka’nin ordusuna askerlerinden oluşan bir birliğini genderdi.
Savas esnasinda Berke oldü, bu esnada Bakü ve Darband sınır hattı idi. Iki Moğol devleti arasındaki ilişkiler uzun sure düşmanca kaldı.
1270 yılında Īlhānlarin diger bir dusmani (ve Altın Ordu devletinin müttefiki) olan Maveraünnehir hükümdarı Baraq (Boraq) Horasana saldirdi ve Ilhan hukumdarina buyuk sorunlara sebeb oldu.
Mücadele devam ederken Samseddin, muhtemelen topraklarını korumak amacıyla, Baraqla temasa geçti. Ancak 1273 yilinda Ilhanlilar Buharaya başarılı saldiri yaptiktan sonra, sinirlar eski duruma dondu.
Artık Ilhanlilarca Semseddin güvenilmez bir müttefik olarak goruluyordu. 1276 yilinda Samseddin (kendisinden) kacamiyacagi bir mahkemeye davet edildi. O hic destekleyicisi bulunmayan Bakü garnizonuna gonderildi. Daha sonra İlkan Hukumdari onu Tebriz'e çağırdı ve onu orada 1278 yılınin basinda cezaevinde zehirletti.
Samseddin’in Herat’tan çıkarılması Ilhanlilara bir fayda saglamadi, huzursuzluklar onun yokluğu sırasında patlak verdi ve ölümünden sonra da devam etti. Devleti yönetimsiz birakmamak icin, Ilhanlilar 1. Semseddin’in oglu 2. Semseddini (ki daha once Rukneddin diye bilinirdi) babasinin yerine atadilar, Qandahār hariç her yerde onun hukmu tanındı, kaldiki 1261 de orasida hukum altina alindi; ama yinede birkaç küçük yerleşim yeri hem ondan hem de Moğollar’dan bagimsiz hareket ediyorlardi.
Moğollar ile olan ilişkileri giderek daha da gergin hale geldi, özelliklede Mogollarin Farsa 1283-1284 te ki mudahalelerinden sonra ki, yorenin derebeyinin yerine dogrudan kendileri merkezden birini atamislardi.
Bu şartlar altında, 2. Samseddin’in oğlu Aladdini Herat’a vekili olarak bırakip, Ḵayṣar kalesine çekildi; ve çok geçmeden oglunuda yanina Ḵayṣar kalesine çağırdı: Onun amacı en azindan kendi devletinin merkezi olan yerleri korumak olmuş olmali.
Takip eden yillarda Herat, Nikudari diye adlandirilan Mogol ceteleri tarafindan saldirilara ve yagmalara ugradi. Ihanlilarin Cinliler gibi kagit parayi piyasaya surdukleri donemde (1294 senesinde) Ilhanlilarca yonetilen sinir bolgelerinde huzursuzlullar tepe noktasina ulasti.
Yol soygunlarinin artması, yolsuzluk, kotulesen ekonomi ve özellikle tarımsal düşüş ile birlikte, köyler ve kasabalar tamamen terk edildi. Ilhanli hanedanin kuruluşundan bu yana en basa gecen en muktedir hukumdar olan Gazan Han gibi bir yoneticiye ihtiyac vardi ve Gazan Han 1295 yilinda (atalari Mogollarin dini samanizmi birakip) sünni İslam'ı benimsedi.
Veziri Raşiddin yonetiminde reformlar baslatti, bu reformlar ancak onun 1304 yılında erken ölümünden sonra devam edili.
İmparatorluğu yeniden organize Gazan Han adımlarından biri Fahreddin Kürt hanedanın mallarının idaresini emanet olduğunu, onun kale güvenliğini terk edip orada vefat olmaz Samseddin II başka oğlu (1305-1306).
Çeşitli maceralardan sonra, Fahreddin birkaç yıl huzur ve baris ortami olusturdu ve bu donemde havir isleri yapti ve sanati ve sanatciyi korudu. ama Gazan Hanín kardeşi Olcāytū’nuniktidarini kabul etmediginden Herat’a yapilan bir Moğol seferi sirasinda 1308 yılında savasta öldü.
Onun ardeşi ve halefi Giadeddin bu anlaşmazlığı cozdu. Ona karşı yapılan iftira ve suçlamalara rağmen, o Īlḵānlara sadık bir vasal olarak kendini gösterdi ve 1315-1316 yılında Maveraünnehire yapilan bir saldirinin puskurtulmesinde Ilhanlilara yardımcı oldu.
Bundan sonra onun Moğollar ile artık hicbir sorunu kalmadi, o topraklarini genisletmek icin bazi hamleler yapti ve hatta 1326 yilinda Mekkeye hacca bile gitti.
Aynı yolculukta o Ilhan (kagan) olan Ebu Saide kisisel hürmetlerini sunmaya gitti ve zaten sahip oldugu haklarinin teyidini aldi.
O 1328-1329 yılında Herata kaçan emir Çaban ve oğlunu, idam edip kafalarini Ebu Saide gonderip, kendisine olan sadakatini kanitladi.
1335 yılında Ebu Saidin ölümünden sonra, Ilhanli devletinde bakanlık değişiklikleri ve iç ve dış çatışmalar devletin sonunu getiriyordu, bu arada Herata müdahale riski azaldı.
Giyaddin 1328-1329 yılında öldü. üç yıllık bir sure icinde üç oglunun sirasiyla onun yerine gecmis olmasi, Kart (Kürt) beyliğini istikrarsızlaştırmadi; Bu ogullar sirasi ile 3.Semseddin, Hafiz ve Muazeddin idi ki 1331-1332 yılında tahta cikti ve başarılı ve uzun bir saltanat surdu. 1335 yilinda Ilhanli Imparatorluğun parçalanmasından sonra o bağımsızlığını korudu.
O, bir tarafdan Muzafferler devleti tarafindan korundu, ki bunlar 1313 yilindan beri bağımsızliklarini elde etmislerdi ve daha sonra Fars eyaletini ele gecirmislerdi. Diger taraftan da Sabzavār’in Sarbedār hükümdarları ile uğraşmak zorunda kaldı. (Nisabur ve Mazenderan arasinda; Daha genis bilgi icin; JM Smith’in, The Hague (Lahey’de) – Paris’de 1970’de basilan “The History of the Sarbadār Dynasty” kitabina bakin).
Öte yandan Maveraünnehir’den gelen saldirilar korku ve endiselere sebeb oldu, 1340 yılında Kerman müdahale girişimi başarısız sonuclaninca onun konumunu bu yuzden zayıfladi.
Her seye ragmen Moazeddin’in uzun saltanatı Kürt ili icin huzur ve guven dolu bir donemdi. Bu donemde ulkenin sinirlari Kavir (Kevir) çölunun kenarindan basliyor Marv, Meşhed, Nīšāpūr, Herat ve Hindukuş daglarina kadarki Afghan daglik bolgesinden olusuyordu.
Ilhanli sultani Ebu Said’in ölümünden sonra Ilhanlı devleti, kolay yutalablir kucuk devletlere bolundu. Timur’un kendilerine tabii olma teklifini Kurt devleti baskani Giyaseddin 1381 yilinda reddedince. Timurun Tatarlardan olusan ordusu Herat'ta o yılın baharında elegecirdi. Timur sehrin aydin ve sanatcilarini Semarkende yolladi ve sehriyuksekvergiler vermek zorunda birakti. Ghiyas al-Din bağışlandi ve hatta Herata yeniden vasal kral olarak atandi. 1382 yılında Giyaseddin bir komplaya karistigi icin Timurun ucuncu oglu Miransah konutasindaki bir orduya yenildi ve butun ailesi olduruldu. Boylece Afhanistanda Kurulmus olan ikinci Kürt devleti yikilmis oldu.
