Vate dergisi ve çalışma gurubu üzerine
Daha önce yazdığım gibi12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra içeride henüz yeni filizlenmeye başlayan Kürt dili ve edebiyatı çalışmalarına yurt dışında devam edilmeye başlandı.
1980’li yılların başından itibaren özellikle Avrupa’da daha sonra da Türkiye’de yayınlanmaya başlanan hemen hemen bütün Kürt gazete ve dergilerinde değişik konuları işleyen zazaca yazılara yer veriliyordu. 1990´lı yıllardan itibaren zazacaya talep artmaya başladı ve zazaca yazanların sayısındada bir artış görülmeye başlandı. Fakat yazanlardan hemen hemen herkes kendi bildiği gibi yani kendi yöresine göre yaziyordu. Ortak gramer ve yazım kuralları, ortak bir terminoloji mevcut değildi.
Bundan dolayı zazacanın farklı şive ve ağızları ile yazılan metinler kırdların okur-yazarları ve hatta üniversite eğitimi görmüşlerı tarafından bile iyi bir şekilde anlaşılmıyordu. Örneğin bir Bingöllü’ nün yazdığını bir Dersimli, bir Piranlı’ nın yazdığını bir Palu’ lu anlamıyordu. Dolayısı ile yazı dili etkili bir iletişim aracı olma fonksiyonuna sahip olamıyordu. Ayrıca şiveler ve ağızlar düşüncelerin, duyguların yazılı bir biçimde ifade edilmesine yeterince olanak vermiyordu. Bilindiği gibi fonksiyonel bir yazı dili bazı standartlara ve ortak kodlara muhtaçtır.
Bu durum uzun yıllardır zazaca yazan ve bu konularda kafa yoran insanlarımızı rahatsız ediyordu. Bu sorunlara çözüm bulabilmek için önce İsveç’ te bazı arkadaşlar kendi aralarında bir tartışma başlattılar, daha sonra Avrupa’ da yaşayan diğer zazaca yazanlar ile ilişkiye geçildi. Belli bazı önçalışmaların ardından ağustos 1996 da, daha sonra “Kombîyayişê Kirmanckî” olarak adlandırılan zazacanın standartlaşması amacıyla başlatılan toplantıların ilki yapıldı. Sonra da yılda bir ya da iki kez olmak üzere bir araya gelindi. Şu ana kadar 18 toplantı yapıldı. Bu toplantıların 2 tanesi Almanya’ da, biri Federal Kürdistan’ ın başkenti Hewler’ de 2 tanesı Dıyarbakır’ da 12 tanesi İsveç’ te son toplantı geçen yaz Dersim’ de yapıldı.
Bu gurup Mart 1997’ de İsveç’ te yapılan ikinci toplnatıda aldığı bir kara ile ‘VATE’ adında bir dergi yayınlama kararı aldı. Ondan sonra bu gurup kamuoyunca ‘Vate çalışma gurubu’ olarak tanınmaya başlandı. Ayrıca gurup’ ta daha sonra yayınlattığı çaşışmalarında bu ismi kulandı. Vate gurubu alfabe olarak Kürtçede bügün kulanılan Celadet Bedirxan’ ın alfabesini kulaniyor.
Vate çalışma gurubu şu esaslara göre çalışır: Toplantıldarın tesbit konulara göre bazı arkadaşlar ele alınacak konularla ilgili ön çalışma yapmak üzere görev aliyorlar. Bu arakadaşlar hazırladıkları çalışmaya e-mail gurubun diğer üyelerine ve ilgili başkalarına gönderiyorlar. Konu ile görevli arkadaş gelen önerileri de ekleyerek taslak çalışmayı ‘VATE’ dergisinin baş redaktörü Mehemed Malmisanıj’ a gönderiyor. Malmisanıj taslağa son şelini verip gelecek toplantıya getiriyor. Böylece üzerinde çalışılan şeylerin zazacada değişik bölgelerde kulanılan bütün karşılıkları tespit ediliyor. Bu toplantılarda sözcüklerin eğer varsa farklı telafuz biçimleri ve eşanlamlıları tesbit ediliyor. Eşanlamlı kelimelerin tümü standart sözcük olarak alınıyor. Ancak farkluı telafuz biçimlerinden tolantıda ortak tespit edilen bir kelime standart olarak alıniyor, diğerleri ise varyant olarak sözlükte yazıliyor.
Vate çalışma gurubunun amacı yeni ve eklektik bir dil yaratmak değil, tam aksine varolanın anlaşılabilmesi için standartlaşmaya gidiliyor ve dil geliştirilip güçlendiriliyor. Struktur olarak ta mümkün olduğu oranda farklı şivelerdeki ortak formlar tercih edilerek ilk etapta zazalar arasında yazılı iletişimin kolaylaştırılması hedefleniyor.
Vate çalışma gurubu bazılarının yaptığı gibi ilada zazaca olsun diye çok zorunlu olmadıkça yeni sözcük türetme yoluna gidilmiyor. Öncelikle halk arasında kulanılan sözcükleri ortaya çıkarmaya çalışiyor. Zazacada olmayan yeni şeyler içinde, özellikle terminolji alanındaki çalışmalarda dilin kurallarına göre ve beli bir sistem ile yeni sözcüklerde tespit ediliyor. Tercih edilecek sözcükler eğer zazaca konuşlan yörelerin birçoğunda ortak değilse, başka kriterler dikkate alınıyor. Sözcük ile ilgili etimolojik bir araştırma yapılıyor, Kürtçenin diğer lehçelerindeki yazılış biçimine, yörede konuşulan diğer dillere ve özellikle farsçaya bakılıyor. Tüm bu veriler değerlendirilerek tercih edilecek sözcük seçiliyor. Eğer sözcük yabancı bir dilden gelme ise orijinal dile yakın olan biçimi tercih ediliyor . Toplantılarda belli bir konuda mutabık kalınmazsa çoğunluğun görüşüne başvuruluyor ve çoğunluğun kararı bağlayıcı oluyor.
Vate Çalışma gurubu yazılı olmasa bile bazı ilke ve amaçları sahiptir, bunlar kısaca şöyle özetlenebilinir:
- bu toplantılara katılan herkes kendisini Kürt, zazacayı da Kürtçenin bir lehçesi olarak görüyor.
- toplantılara katılan kişilerin siyasal görüşleri değil ama toplantılara sunabileceği katkı esas alınıyor. Bu nedenle toplantılarda çok farklı siyasal görüşlerde olan arkadaşlar katılıyor.
- katılımcıların zazacanın konuşulduğu Kürdistan’in değişik yörelerinden olmalarına çalışmanın kalitesi açısından dikkat ediliyor.
- katılımcıların zazaca ile bir biçimde ilgili olması gerekiyor.
- toplantılarla alınan kararlar katılımcılar tarafından yazı dilinde kulanıliyor.
- toplantılar standartlaşmayı hedefleyen birkaç işi bir arada yapmaya çalışıyor: a)önem ve aciliyetine göre değişik imla kurallarının tesbiti her toplantıda gündem maddelerinden biri oluyor. b) değişik alanlarda müşterek bir terminolojinin tespiti toplantıların bir diğer konusu. Örneğin, hukuk, edebiyat, eğitim, askeri, bilgisayar,idari, dil ve benzeri konularda terminoloji oluşması için önemli çalışmalar yapıldı. Ve terminoloji çalısması devam ediyor c)gramerle ilgili değişik konular ele alınıyor ve bazı tesbitler yapılıyor. Örneğin isim, sıfat, zamir, edat ve diğer kelime çeşitlerinin bazı formları tartışılıyor ve müşterek formların tesbitine gidiliyor. ç)diğer çalışmaların yanında Kırmanccanın mümkün olduğu oranda bütün şive ve ağızlarının sözcük dokumantasyonu yapılıyor. d)bu toplantıların sonucu tesbit edilen sözcüklerden bir sözlük hazırlanıyor. İlk sekiz toplantının sözcüklerinden oluşan sözlük iki yıl önce İstanbul da yayınlandı. Bu sözlüğün genişletılmiş ikinci baskısı 2004 ün aralık ayında İstanbul da Vate Yayınları tarafından yapıldı. Bu baskı da son 12 toplantıda tartışılan sözcüklere yer veriliyor. Ve 16 toplantının çalışma sonuçlarının yer aldığı üçüncü baskı 2009 yılında İstanbul da Vate Yayınları tarafından basıldı. Yine imla ve gramer üzerine yapılan çalışmalar 2005 yılında İstanbul’ da Vate Yayınları tarafından‘Rastnuştişê Kırmanckî (Zazakî)’ adı ile yayınlandı.
Vate çalışma gurubu çalışmalarına Avrupa’ da başladı ve ilk zaanlar katılımcılar sadece Avrupadan idi, ancak 2005 yılından itibaren toplantıları ülkeyede yapmaya çalışiyor ve dolayısı ile artık ülkeden Vate toplantılarına katılanlar oluyor.
Yukarıda yazdığımız gibi 1997 yılının mart ayında yapılan ikinci Vate gurubu toplantıda bir derginin çıkarılması kararı alındı. Derginin çıkarılma gerekçeleri arasında toplantı kararlarının yayınlanması ve alınacak kararların pratikte uygulanması gibileri de vardı. Oluşturulan Vate redaksiyonana dergiye gelen yazıların toplantı kararlarına uygun olarak redakte edilmesi sorumluluğu verildi. Böylece toplantılarda alınan kararların praktikte uygulanmasının yolu açıldı.
Vate dergisi şu ana kadar 34 sayı çıktı. Vate dergisi zazacanın gelişip serpilmesi için şu ana kadar bu alanda atılmış en önemli adımdır. Birçok Kürt dilbilimciye göre ‘VATE’ dergisi ‘Hawar’ dergisinin kurmanci için oynadığı rolu zazaca için oynamaktadır. Yani kurmanci için ‘Hawar’ ın anlamı ne ise zazaca içinde ‘VATE’ nın anlamı odur. Ayrıca Vate dergisi bügüne kadar gerek zengin içeriği ve yazıların kalitesi bakımından, gerekse yayın yaşamını sürdürmedeki ısrarı ve okuyucularının aktif desteği bakımından bir ilktir.
Vate sadece Avrupa’da değil aynı zaman bütün sayıları İstanbul’da da basıldı. Türkiye ve Kürdistan’ın önemli merkezlerine Vate ulaşıyor. 21. sayıdan itibaren dergi İstanbul’da bir büroya da kavuştu. Bu derginin dağıtımında, okuyucu ile ilişkilerinin gelişmesinde önemli bir katkı sudu. Bu çalışmaların sonucunda özellikle son sayılarda Kürdistan’dan Vate’ye yazı yazanların sayısı çok arttı. Bununla birlikle genel olarak zazaca yazanların sayısında da bir artış görüldü.
Bu konu ile ilgili bazı sayıları vermek gerekirse, şunu söyleyebiliriz.
Örneğin ‘Vate’ nin 1- 10 sayıları arasında yazar sayısı 48 idi, bu sayı 1 – 21 sayıları arasında 91 ‘ e çıktı. Yani 11 -21 sayıları arasında 43 yeni yazar eklendi. Yine 1 – 10 sayılar arasında Kürdistan ‘ dan yazan yazar sayısı 8 idi, 1 – 21 sayıda bu sayı 31 ‘ e yükseldi. 11-21 sayıları arasında ülkeden 23 yeni yazar ortaya çıktı.
Vate Çalışma gurubunun çalışmalarından sonra zazaca kitap basımındada bir artış ortaya çıktı. Örneğin 1899 ‘ dan 1996 ‘ ya kadar sadece 23 zazaca kitap basılmıştır. Ancak 1996’ dan 2008’ e kadar 73 zazaca kitap basılmıştır.
Bütün bunlar göz önüne alındığunda Vate çalışma gurubunun çalışmalarının önemi ortaya çıkar. Aslında Vate Çalışma Gurubu ve VATE dergisi zazacada bir ronesans başlatmıştır denilebilinir.
Not: Bu yazının hazırlanmasında büyük oranda J. Îhsan ESPAR’ ın 2004 yılında Berlin’ de verdiği bir konferabns için hazıladığı yazıdan yararlanılmıştır.
