Kürd Ulusal Kahramanlarından: Mahmud Xanê Dizlî
Mahmud Xanê Dizlî Kürd Ulusal Kurtuluş mücadelesinde tanınan bir Kürd şahsiyettidir. Bundan 97 yıl önce Şêx Mahmud Berzencî’nin istemi üzerine 20 Mayıs 1919 tarihinde İngiliz güçlerini Süleymaniye’den çıkaran bir şahsiyetidir.
Mahmud Xanê Dizlî’nin Suleymaniye’de İngiliz güçlerini yenmesi ve şehri özgürleştirmesi Kürdistan devriminin önemli bir aşamasıydı.
Mahmud Xanê Dizlî, Aziz Xan Dizli’nin oğlu olarak, Doğu Kürdistan’ın Hawraman Text’ınde bulunan Dizli köyünde 1870’ de doğdu. Mahmud Xanê Dizlî’nin ailesi o dönemler bölgede hüküm süren ve tanınan bir aile idi. Aziz Xan’nın ölümünden sonra oğlu Mahmud Xan babasının yerine geçti ve kısa süre içinde iktidarını Dizli ve Hawraman bölgesinde yaymaya başardı.
Mahmud Xanê Dizlî’nin ismi, tanınan bir Serdar’dan bir “kahramana” dönüşmesi Süleymaniye’yi İngiliz işgalcilerin elinden çıkarması ve özgürleştirmesinden oynadığı rolden kaynaklanıyor. Şêx Mahmud
Berzencî’nin 1922 yılında danışmanı olan Refiq Hilmi Anılarında Mahmud Xanê Dizlî’yi “Şêx Mahmud Devriminin Kahramanı” olarak değerlendiriyor.
Yine aynı tarihlerde Şêx Mahmud Berzencî’nin baş katiplerinden olan Aziz Osman Ağa Ardelani’nin oğlu olan Ahmed Xoce, “Çîm Dî” adlı eserinde o dönem Suleymaniye Hakimi olan Major Saone’nun yaptığı haksızlıklara ve uyguladığı şiddete karşı Şêx Mahmud Berzencî, Mahmud Xanê Dizlî’yi Suleymaniye’ye davet ediyor. Bilindiği gibi Mahmud Doğu Kürdistan Kürdlerindendir.
Şêx Mahmud Berzencî’nin istemi üzerine Mahmud Xanê Dizlî 19 Mayıs 1919 tarihinde büyük bir askeri güçle Şarbajer’e geliyor ve hemen ardından Suleymaniye’ye askeri olarak hakim olan Guwêj Dağına yerleşiyor. Mahmud Xanê Dizlî bu stratejîk alana yerleştikten sonra Şêx Mahmud Berzencî’nin talimatı bekliyor.
O dönem Suleymaniye yöneticisi olan Major Soane, Mahmud Xanê Dizlî’nin bölgeye gelip yerleştiği haberi alır almaz hemen savaş kararı alıyor ve İngilizlere bağlı askeri birlikleri Major Dalis komutasında Mahmud Xanê Dizlî’ye karşı savaşa gönderiyor. O dönemler İngiltere Kürdlerden iki birlikte oluşturmuştu. Bunların biri Reza Bey ve diğeri ise Cemal İrfan’ın komutasındaydı. Bu iki birlik İngiltere tarafından eğitilmişlerdi. Bu birliklerde cepheye gönderiliyor.
Major Soane 20 Mayıs 1919 tarihinde Suleymaniye’yi terkederek Kerkük’e gidiyor. Savaş cephesine ise Major Dalis’e bırakıyor. 20 Mayıs günü Şêx Mahmud Berzencî’nin önderliğinde İngiltere’ye karşı Kürd devriminin başlangıcı olarak Kabul ediliyor.
Binare Gowêj’de karşı karşıya gelen güçler sabahtan akşama kadar çatıştılar. İngiltere’nin saflarında yer alan Kürdlerden oluşan birlikler “ Kürd-Kürd’ün kanını dökemez” perspektifiyle silahlarını bırakıyor.( Her halde burada Cemal İrfan’ın önemli bir rolü oluyor. Bu konuya ilişkin Cemal İrfan’a ilişkin yazdığım makaleye bakabilirsiniz- Aso)
Refiq Hilmi Anılarında “ Şeyh Mahmud Devrimi, Hawraman askeri güçlerinin Mahmud Xanê Dizlî’nin komutasında bölgeye gelmesi beraberinden Irak’ta büyük protestoları da beraberinden getirdi” diyor.
Ayrıca Refiq Hilmi “bu askeri güçlerin gelmesi Şeyh Mahmud’u Devrimi başlatma düşüncesine götürdü” diyor.
MAHMUD XANÊ DIZLÎ VE ÖDEDİĞİ BEDELLER
Tarihi kaynaklar Mahmud Xanê Dizlî’nin Kürdistan’ın özgürleştirmesi için yürütüğü mücadele boyunca büyük bedeller ödediğini gösteriyor. Mahmud Xan siyasal duruşundan dolayı bir çok defa derbeder ediliyor, Hindistan, İran ve Irak’ta sürgün ve hapis hayatı yaşıyor. İran ve Irak’ın bir çok şehrinde zorunlu ikamette tabi tutuluyor. Tarihçiler, Mahmud Xanê Dizlî’den toleranslı ve tatlı dili bir kişi olarak söz ederler. Mahmud Xanê Dizlî döneminde Dizli köyü Kürdistan’ın farklı parçalarından kaçmak zorunda kalan Kürdlerin sığındıkları ve korundukları bir yerleşim alanıydı.
Mahmud Xanê Dizlî, bir kaç defa da Kaçari Hanedanlığına silahlı mücadele yürüten bir Kürd şahsiyeti olarak da karşımıza çıkmaktadır.
Refiq Hilmi’nin anlatımlarına göre Mahmud Xanê Dizlî ile Şeyh Mahmud arasındaki ilişkiler sıcak ve dostça ilişkilerdi, Şeyh Mahmud Mahmud Xan’a sonsuz güven duyuyordu. Derbendî Bazîyan yenilgisinden sonra Mahmud Xan esir düşüyor ve İngilizler tarafından Hindistan’a sürgüne gönderiliyor. Şeyh Mahmud ile Mahmud Xan arasındaki dostluk hep devam etti.
1922 yılında Suleymaniye Kürdçe yayın yapan “Bangî Heq” gazetesi yayınladığı bir haberde: “ Hindistan’dan zorunlu ikamete tutulan Şêxê Berdeqehreman( Derbendi Baziyan çatışmasında Şeyh Mahmud yaralı olarak İngiliz güçlerine esir düşüyor. Esir düştüğü kayalık sonradan Şeyh Mahmud’un lakaplarından biri oluyor) serbest bırakılarak geri dönmesi vesilesiyle Mahmud Xan, oğulları, yeğenleri ve ailesinden başka şahsiyetler Şeyh Mahmud’u ziyaret ettiler” diyor.
DAĞLARIN KAPLANI
Mahmud Xanê Dizlî , askeri güçleri ve yerleştikleri coğrafya her zaman İngiltere güçlerinin ilgi alanı içindeydi ve tehlike olarak görüyordu. Giw Mukriyani toplu eserlerinde İngiltere’nin Halepçe sorumlusu yardımcısı Dr. Liz’in “Şeyh Mahmud’u çok erken zayıflatmak ve işten uzaklaştırmak gerekiyordu. Fakat, bizim korkumuz Suleymaniye’yi kayıp etmekti.” dediğini yazıyor. Yine Giw Mukriyani’nin anlatımlarına göre Halepçe Hakim yardımcısı Dr. Liz bölgeye geldiği zaman Mahmud Xan Dizli ile de görüşüyor. Mahmud Xandan söz ederken Dr. Liz: “ İran hükümeti hiç bir zaman onları kontrol altına alıp, hükmetmedi. Çünkü, kendileri çok cesur ve yerleştikleri alanlarda çok dağlıktır. Mahmud Xan’ın cesur ve savaşçı askerleri var, yerleştikleri dağlar yol geçilmez ve çok yüksektir. Mahmud Xan’ın askerleri dağ kaplanları gibiler, onlarla savaşmak kolay bir iş değildir” diyor.
Mahmud Xanê Dizlî hakkında bu düşüncelere sahip olan İngiltere’nin Halepçe sorumlusu yardımcısı Mahmud Xan’ı Suleymaniye’ye gitmemeye ikna etmek amacıyla yanına gidiyor. Mahmud Xan İngiliz yetkilisinin çay içmek amacıyla yapılan görüşmeyi Kabul ediyor.
Dr. Liz o görüşmeyi şöyle anlatıyor: “ Çok korkuyorlardı ve grup halinde çevremde toplandılar ve beni dikkatli bir şekilde izliyorlardı. Mahmud Xan’ın askeri güçlerinin elinde Türklerin tüfengleri vardı ve bedenlerinin her tarafı mermiler süslenmişti. Mahmud Xan’ın askerleri çok heybetli, güzel ve uzun boyluydular. Mahmud Xan tüm görüşme boyunca çok dikkatli bir şekilde beni izliyor ve gözleri benim üzerimdeydi. Ben ise hayretler içinde ona bakıyordum” diyor.
Dr. Liz devamla “Çay içtiğim zaman konuşmaya başladım, Mahmud Xan’a dönerek İngiltere hükümeti dikkatli bir şekilde askeri güçlerinizi izliyor ve amacınızın büyük bir saldırı olduğunu biliyor. Sizin bu yaptığınız yanlıştır. Sizin bu hayalınız Bağdat’ta biliniyor. Siz tüm bu askeri güçlerle bir saldırı hazırlığı içindesiniz” diyor. Dr. Liz’in çabaları boş çıkıyor ve bilindiği gibi Mahmud Xan önderliğindeki Hawraman güçleri Suleymaniye’ye karşı saldırıya geçerek şehri özgürleştiriyorlar.
DİZLİ KÖYÜ VE MAHMUD XAN’IN HÜKÜMDARLIĞI
Dizli Köyü Doğu Kürdistan’ın Hawraman bölgesinde bulunan Sawlawa kazasına bağlı büyük bir köydür. Dizli köyü Kürdçe’nin Hawrami lehçesini konuşuyor. 2006 yılında yapılan nüfus sayımında Dizli’de 2637 kişi oturuyor.
Mahmud Xanê Dizlî bu köyün meşhur şahsiyetlerinden ve Şeyh Mahmud Berzenci’nin yardımcısıydı.
Ahmed Xoce Abdulreqib Yusuf ile yaptığı bir söyleşide : “Mahmud Xan hakim olduğu alanlarda savaş ve diğer işler için halkın ileri gelenlerinden bir komisyon oluşturmuştu. 7 kişiden oluşan bu komisyon sürekli olarak hazır bulunuyordu” diyor.
Mahmud Xan ortaya çıkan her olağanüstü durumda bu komiteye danışıyordu. Bu komite Dizli Xan’ın güvendiği kişilerden oluşuyordu ve alınan kararları hemen yerine getiriyorlardı.
Mahmud Xanê Dizlî işgalciler tarafından Kürdistan arasına çizilen sunni sınırları tanımıyordu ve Şeyh Mahmud Devrimine büyük yardımlarda bulundu. Mahmud Xan’ın Kürdistan’ın birliğine inancı tamdı.
Mahmud Xanê Dizlî ‘nin diğer bir yanı ise Kürdistan’da gerilla savaşını pratiğe aktarmasıdır. Şeyh Mahmud güçlerinin Derbendi Baziyan’da İngilizlere yenilmesinden sonra Mahmud Xan İngiliz güçlerine karşı partizan savaşına geçti ve İngiliz güçlerine bir hayli zarar verdi.
Mahmud Xanê Dizlî 1946 yılında İran ve Irak sınırında bulunan Merzi de(Milawxurd) İran devleti tarafından zehirlenerek öldürüldü. Mahmud Xanê Dizlî Güney Kürdistan’ın Binare Hawraman’da Haney Qul köyünde toprağa verildi.
Not: Bu yazıyı Güney Kürdistan’da yayın yapan Xendan sitesinden özetleyerek çevirdim.
Aso Zagrosi
