Cumhuriyetin en büyük başarısızlığı Kürt meselesidir
MEHMET GÜNDEM
81 yıl...
İlter Türkmen bugün 81 yaşında. 12 Eylül döneminin Dışişleri Bakanı, diplomat. Babası Behçet Türkmen asker ve bir dönem MİT'in başında bulunmuş. Kendisi gibi dışişleri bakanlığında görevli kardeşi Güner, Adnan Menderes'in Londra'da düşen uçağında genç yaşta vefat etmiş... 12 Eylül darbesinde askerler sabah evinden alıp bakanlığa götürmüş ve teşkilatına sahip çık demişler. Daha sonra BM'ye diplomat olarak atanmış... Gün gelmiş emekli olmuş. Türkmen geçen ay on yıldır yazdığı Hürriyet'teki köşesini bıraktı. Türkmen, Encümen-i Daniş toplantıları ile yeniden gündeme geldi. Geçen hafta ise Bilgi Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi'nin hazırladığı "Türkiye'nin bugünü ve yarını" konulu rapora imza atanlar arasında yer aldı. Raporda en dikkat çekici bölüm Kürt sorununa yaklaşım...
Bilge Adamlar Stratejik Araştırmalar Merkezi adına bir rapor hazırladınız. Rapora imza atanlar arasında emekli asker, bürokrat ve akademisyenler var.
Türkiye'nin bugününün fotoğrafını çekip, yarınki yönelişlerine ışık tutmak istedik.
Ortak metin çıkartmakta zorlandınız mı?
Hayır. Taslak metni ben yazdım, çalışma gurubu üzerinde tartıştı ve ortak bir vizyonda uzlaştık.
Nereden baktınız, devletten mi, toplumdan mı?
Bence ikisi arasında fark yok. Çatlak sesler çıkmadı, herkes makul yaklaştı. Türkiye her bakımdan süratli bir devrim içinde fakat devlet-birey ilişkileri, kurumsal dengeler, demokratik sistem henüz tam anlamı ile oturmuş sayılmaz. Olumlu ve olumsuz şeyler birbirini etkiliyor.
Nedir olumluları?
Ekonomi ve sosyal alanda dünyaya açıldı. Küresel krize rağmen güçlü ekonomimiz var. Özel sektör küreselleşmeyle uyum içinde bir dinamizm yakaladı. Jeopolitiğini iyi idare etti, soğuk savaş sonrası ortaya çıkan problemlerle iy baş etti. Türkiye'nin rolü daha iyi anlaşıldı. AB konusunda ciddi mesafeler alındı. Irak politikası olumludur. Ortadoğu politikası da genellikle başarılıdır.
AB SÜRECİ HIZLANMALI
Bizi kilitleyen bazı konular var ve zorlanıyoruz.
Toplumun tamamını kapsayan bir değişim dinamizmi ve eğilimi var, fakat bu dinamizm gerektiği gibi hayata geçirilemiyor. AB'ye katılım süreci yeni bir ivme kazanırsa, iç dinamikler modernleşme çabalarının önünü açabilir.
Kıbrıs sorunu çözülmeden AB sürecinin nihayet bulması pek mümkün gözükmüyor.
Kıbrıs içte ve dışta her şeyi bloke etti. Kıbrıs sorununu, Güney Kıbrıs AB'ye üye olmadan çözme imkanı vardı, iyi değerlendirilemedi. Limanlar meselesine daha farklı bakılabilir, limanlar açılabilirdi. AB içinde iki devlet olacaktı ama fırsatı kullanamadık. Bugün AB yolunda Kıbrıs sorunu yüzünden 9 başlık müzakere dışında tutuluyor.
Peki çözümü neden kaçırdık?
Sayın Cumhurbaşkanımız Gül, Dışişleri Bakanı'ydı, dedi ki, "Daha fazla tecrübemiz olsaydı kaçırmazdık." Üzerlerinde büyük baskı vardı. Denktaş ikna olmadı, içeride kurumsal direniş vardı, Baykal ve Bahçeli, “Kıbrıs'ı satıyorlar“ diye kıyameti koparıyorlardı...
Bundan sonrası ne olur?
Çözümsüzlük bir gün biter ama Kıbrıs bu haliyle gündemi biraz daha işgal eder.
Bilgesam'ın, Türkiye'nin bugünü ve yarını raporunda sorunların çözümü için tam demokrasi talebi öne çıkıyor...
Olumlu pek çok gelişmeye rağmen, toplumda gittikçe artan hoşgörüsüzlük, şiddet eğilimi ve şovenizm, ırkçı veya dinci milliyetçilik endişe vericidir. Basının olayları körüklemesi endişe vericidir. Yeni bir anayasa ihtiyacı kaçınılmazdır. Mevcut anayasayla sorunları çözemeyiz. Fakat anayasanın nasıl yapılacağı konusunda oluşmuş konsensüs yok.
TÜRKİYE'DE JAKOBENİZM ÇOK KUVVETLİ
Neden hala 12 Eylül anayasasının izlerini silemedik?
Hem direnç var, hem de AKP değiştirirse laiklik zayıflar diyenler var...
Metinde böyle bir sorun yoktu...
Anayasa taslağında bence de laiklikle ilgili bir sorun yoktu ama öyle yorumladılar. Değişim karşısında ideolojik direnç var. 82 anayasasındaki sistem, seçimle iş başına gelen hükümeti kontrol etme sistemidir. Bu değişmeli ama mevcut yapıyı sürdürmek istemeyenler var. Türkiye'de çok kuvvetli bir jakobenizm var.
Bugünkü duruma askerî vesayet rejimi diyenler var.
Tam olarak öyle diyemem. Anayasa Mahkemesi'nin her tutumunun arkasında askerlerin olduğu doğru değil. Anayasa Mahkemesi ciddi hatalar yaptı, çok yanlış kararlar aldı. Mesela 367'yi kimse izah edemez. Türban davasındaki kararı da hatalıdır. Anayasa Mahkemesi'nin birinci görevi, kanunların Anayasa'ya uygun olup olmadığını incelemektir, Anayasa değişikliklerinin Anayasaya uygun olup olmadığını incelemek değildir. CHP her konuyu kilitliyor, Anayasa Mahkemesi'ne götürüyor.
Türkiye'nin bir de Anayasa Mahkemesi sorunu var...
Bu da ciddi bir sorun. Anayasa Mahkemesi asla parlamentonun yerine geçemez. Bugün anayasa konusunda çok ciddî bir hukukî ve politik kilitlenme içindeyiz.
Bunda CHP'nin payı büyük...
CHP'deki o jakoben zihniyet değişmez. CHP'nin ne yaptığı belli değil. İktidar ağzıyla kuş tutsa yine kötü. CHP demokrasiyi özümsemiş bir parti değil.
CHP yasakçıları cesaretlendiriyor...
Doğru. Zaten tuhaf bir sistemimiz var. Yargıtay Başsavcısı iktidar partisi kapatılsın diye dava açabiliyor. Böyle bir şey olur mu? Marjinal partiler kapatılır. O da ancak Avrupa Konseyi'nin tespit ettiği kıstaslara uygun olarak.
Yani...
Sistem kötü. Anayasa'yı değiştirmek lazım ama artık değişmez. Yani Anayasa Mahkemesi'nin muhalefeti ile karşılaşmayan bir anayasa nasıl ortaya çıkar onu bilemiyorum. Bu çözümsüzlük ortamında önerimiz TBMM'nin kurucu meclisi gündemine almasıdır. Bu bir yöntem önerisi. TBMM, kurucu meclis kararı alır, üyelerini tespit eder, taslak hazırlanır ve halk oylaması yapılır. Yani işin sahibi yine TBMM'dir...
DTP'NİN MEVCUDİYETİ PKK'NIN MEŞRUİYETİNİ AZALTIYOR
Raporda Türkiye'nin yarınını belirleyen başat faktör olarak Kürt sorununu işaret ettiniz...
Cumhuriyetin en büyük başarısızlığı Kürt meselesidir. Türkiye milli enerjisinin büyük bir kısmını bu yolda israf etmektedir. Türkiye, Kürt sorununun çözümlenmesini sağlayacak bir politika üretmekte daha fazla gecikemez.
Neden başarısızız Kürt sorununda?
Başından itibaren teşhisi yanlış koydu. Asimilasyonla hallederiz dediler ama olmadı. Meseleyi terör meselesi olarak gördü. Ekonomik, sosyal, kültürel, kimlik boyutunu göremedi. İhmallerle olayı bu dereceye getirdi. Kürt partilerini teker teker kapattık, ne işe yaradı!..
DTP'yi nasıl buluyorsunuz?
Siyasetini iyi bulmuyorum ama mevcudiyetini iyi buluyorum. DTP'nin mevcudiyeti PKK'nın meşruiyetini azaltıyor. DTP'nin kapatılmasının faydası yok. Kürt partileri daha önce de kapatıldı, ne oldu? Hepsi Avrupa'da kahraman oldular. Şimdi ise AB onlardan mütemadiyen PKK ile aralarına mesafe koymalarını istiyor. Önümüze çıkan fırsatları itiyoruz.
Neydi o fırsat?
Abdullah Öcalan'ın 1999 yılından yakalanmasından 2005 senesine kadar bir sükunet dönemi vardı. Bu iyi değerlendirilemedi, halbuki atılacak adımlarla bu sorun rahatlıkla çözüm yoluna girebilirdi. Dış desteklerin PKK terörünün gelişmesinde ve devamında rolü vardır, fakat problemin ana kaynağı Türkiye'nin içindedir. Dış destek sona erse ve Kuzey Irak'tan sızmalar tamamen önlense bile iş bitmeyebilir. Bugünkü durum Kürt kökenlerinin etnik ve kültürel kimliklerinin her zamandan daha çok bilincine varmaları nedeniyle eskisine oranda çok daha karmaşıktır.
KÜRT SORUNUNU EN CİDDİYE ALAN LİDER ERDOĞAN'DIR
Şimdi ne yapmalı?
Eski asimilasyon politikasının işe yaramadığı görüldü. Bir entegrasyon politikası üretmek ve vakit geçirmeden uygulamak lazım. Kürt kimliğini tanımak, PKK ile bağlantısına rağmen DTP'yi kapatmamak, Kürt lisanı üzerindeki bütün sınırlamaları kaldırmak, Kürtçe yayın yapan radyo ve televizyonlara müsaade etmek, okullarda seçmeli Kürtçe dersleri vermek, üniversite bünyesinde Kürdoloji Enstitüsü açmak... Belediye başkanı Kürtçe bir davetiye bastırmış, derhal tepki gösteriliyor. Bunların üzerinde durmamak lazım. Bugünkü yaklaşım ve vizyonumuzda büyük değişiklik yapmak gerekir.
Eski siyasetçilerin G.Doğu'da paket açma alışkanlığı bölge halkının Ankara'ya güvenini zedelemedi mi?
Onlar gayri ciddi işlerdi. AB yolu Diyarbakır'dan geçer diyenler ne yaptı, hiçbir şey. Demirel, Kürt meselesini tanıyorum dedi, arkası gelmedi. Kabul edelim ki, Kürt sorununu en ciddiye alan lider Erdoğan'dır.
Cumhuriyetin en büyük başarısızlığı dediğiniz meseleye el atmak cesaret mi istiyor?
Kürt sorununa el atmak, sorunun bu halde devam etmesinin Türkiye'ye zarar vereceğini bilmekle ilgili. Cesareti aşan bir akılcılık. Kürt halkı çift kültürlü olacak, bunu kabul etmemiz lazım...
Bu bir süreç mi?
Süreç ama kendi haline bırakmamak, yardım etmek, hızlandırmak lazım. İşin bir de Kuzey Irak boyutu var. İkisi birbirini etkiliyor.
Türkiye neden Erbil'de konsolosluk açmıyor?
O soruyu ben de kendime soruyorum. Yunanistan açtı, biz ne bekliyoruz. Kürt devletini tanıma gibi algılanır korkumuz var ama bu yersiz.
AKP Diyarbakır'ı alır mı?
Keşke alsa... Bölgedeki sorunun odak noktası. Diyarbakır'da AKP'nin kazanması DTP için, PKK için büyük darbe olur.
ASKER ARTIK İSTESE DE DARBE YAPAMAZ
12 Eylül darbesi olduğunda ne yaptınız?
Dış işleri bakanlığının müsteşarıydım. Askerler sabah 8'de gelip gelip beni aldılar; 'Bakanlığa gidiyoruz, bakanlığına hakim ol' dediler. Sokağa çıkma yasağı olmasına rağmen herkes sokaklardaydı, darbeyi iyi karşıladılar. Bana o gün görev verdiler, yabancı büyük elçileri çağırdım, durumu anlattım, demokrasiye çabuk dönülecek dedim.
BM'ye büyükelçi olunca darbeyi orada savunmakta zorlanmadınız mı?
Avrupa Konseyi'nde çok zorlandım, üyeliğimizin askıya alınması bile istendi. Fakat Yunanistan'ın başına gelen bizim başımıza gelmedi, çünkü darbe sonrasında Yunanistan dışındaki Yunanlılar aleyhte çok çalıştılar, bizim vatandaşlarımız ise bunu yapmadılar.
Darbeyi savunurken teziniz neydi?
Türkiye bir sivil savaşın içindeydi, darbe olmasaydı akan kanı durdurmanın imkanı yoktu. Bu hükümet bir an önce demokrasiye dönecektir...
12 Eylül sizce de zorunlu muydu?
O zaman herkes öyle görüyordu...
28 Şubat, 27 Nisan?
28 Şubat olmalıydı, 27 Nisan kesinlikle hayır...
Bugünün dünyasında ordunun darbe yapmasını memleketi kurtarmak olarak mı görürsünüz?
Hayır, zaten artık darbe olamaz...
Encümen-i Daniş çok abartıldı
Yaş kaç oldu?
81.
Kaç dernek, gruba üyesiniz?
Çoktu fakat şimdi neredeyse tamamından çekildim, üç dört tane kaldı. Encümen-i Daniş, Bilgesam, Ortadoğu ve Balkanlar İncelemeleri Vakfı var...
Ergenekon sürecinde Encümen-i Daniş de gündeme oturdu...
Şaka gibi. Encümen-i Daniş'te bir şey yok ki... Eski genelkurmay başkanları var, bakanlar, büyükelçiler, akademisyenler var... 15 günde bir toplanıyoruz, iki saat konuşuyoruz. Belli bir gündemi yok, sohbet şeklinde konuşuyoruz. Çok istifadeli oluyor. Askerlerin anlattıkları şeyler daha fazla ilgi çekiyor.
Askerler ne anlatıyorlar?
Operasyonları falan anlatıyorlar.
Hükümeti, seçimleri, Kıbrıs'ı, Kuzey Irak'ı konuştunuz mu?
Kıbrıs'ı da Kuzey Irak'ı da konuşuyoruz... Toplantılarda bazı günlük meseleler de değerlendiriliyor.
Ne kadar zamandır katılıyorsunuz?
Sekiz sene oldu... Bir mani olmadığında giderim...
Gitmediğinizde bir şey kaçırdığınızı düşünüyor musunuz?
Hayır...
Bu bir dost meclisi mi?
Evet...
Üyelerinizden Karadayı'nın ses kayıtları çok tartışıldı. O konuşmalar üyeleri rahatsız etti mi?
Hayır. Encümen-i Daniş'te gizli, karışık işler yok...
Fakat Encümen-i Daniş kamuoyunda kendini kamufle etmiş, önemli kararların alındığı ve bunların ilgili yerlere taşındığı derin bir yapı olarak algılandı...
Bizim için bunlar sevimli toplantılar... Kağıt falan üretmiyoruz.
Dönemin Cumhurbaşkanı'ı Sezer'e düzenli raporların gittiği söylendi... Gül'e ise sadece bir kere rapor gönderilmiş...
Hayır efendim, rapor falan gittiği yok. Üç sene önce sadece bir tane mektup gitmiş... O raporu da ben hatırlamıyorum, galiba o toplantıda yoktum...
Hükümet ile askerin ilişkileri iyi
Ergenekon'a nasıl bakıyorsunuz? İçlerinde emekli bazı subayların da olduğu bir gurup orduyu darbeye tahrik etmek için bir şeyler yapıyorlar.
Asker bu tahriklere geliyor mu?
Yapamaz, istese de yapamaz, çok zor. Türkiye eski Türkiye değil, dünya da eski dünya değil. Bugünkü koşullar hiçbir şekilde bir darbe teşebbüsüne müsait değil.
Olmayacak şeyin peşinde koşan, siyasiler, bürokratlar, paşalar var...
Suç sabit değil ama bir grup şu veya bu şekilde bir darbe tahrikine çalışıyor. Bunların güçleri yok, sağ sola bomba koyarlar, ortalığı karıştırmak isterler. Çünkü AKP iktidarını Türkiye için fevkalade tehlikeli görüyorlar.
TSK, AB sürecine nasıl bakıyor?
Karşı değil ama bazı tereddütleri var... Mesela Kıbrıs meselesinde aldıkları bir pozisyon var. AB için Kıbrıs'ta taviz verilemez diyorlar.
Kıbrıs'ta taviz mi verdik?
Hayır. Onlar en ufak şeyi kavi olarak gördüler. Annan Planı'nı da öyle... Bir de tabii AB'nin politik sistemi içinde sivil-asker ilişkileri farklı. Asker, sivil otoritenin direkt emri altına girmek istemiyor gibi... NATO'da milli vavunma bakanları toplandığı zaman genelkurmay başkanları hep arkalarında durur. Bizde o toplantıya savunma bakanı ve genelkurmay başkanı gelmez, ikinci başkan gelir...
BAŞBAKAN ULUSLARARASI BİR AKTÖR HALİNE GELDİ
Bizde şimdi protokolde Genelkurmay Başkanı, Milli Savunma Bakanı'nın önünde...
Evet, ama bütün dünyada tersidir. NATO'dan biliyorum toplantılarda askerler “sivil patronlarımız“ diye konuşurlar.
Hangisi doğru?
Doğru olan Milli Savunma Bakanlığı'na bağlı olmasıdır ama bizde başbakana bağlı, bunun da bir takım tarihi sebepleri var.
Ne gibi?
Atatürk zamanında Genelkurmay Başkanı'nın ayrı bir önemi vardı. 1950'lerden sonra Milli Savunma Bakanı'na bağlandı. Menderes hükümeti, askerleri protokolde çok gerilere attı, haşin davrandı ve askerlerde tepki oluştu. Emekli bir albayı Milli Savunma Bakanı yaptılar. Bunun bedelini maalesef 27 Mayıs'la ödediler. Genelkurmay Başkanlığı tekrar başbakana bağlandı. Asker bir daha o duruma düşmek istemez...
Defalarca darbe yapmış bir ordu ve defalarca darbe yemiş bir siyaset geleneği var...
Ordu ile siyaset arasındaki meseleyi acele etmeden hazmederek çözmek lazım, kolay değil. Asker sivil ilişkilerinin daha rahat bir ortam içinde gelişmesi lazım. Bu coğrafyada hem güçlü bir orduya, hem de güçlü bir siyasi yapayı ihtiyaç var.
Hükümet ile asker arasında nasıl bir ilişkileri var?
Gayet iyi. Yeni Genelkurmay Başkanı çok gerçekçi davrandı ve bu noktaya gelindi...
Başbakan'ın monşer eleştirisine alındınız mı?
Hayır, galiba Onur Öymen'e kızdı da öyle söyledi, halbuki Onur en az monşer olanlardan...
Davos çıkışı nasıldı başbakanın, bedel öder miyiz?
Cevap vermeliydi ama tarzını diplomatik olarak doğru bulmadım. Başbakan'ın tavrı dış dünyada Türkiye'ye karşı önemli bir tepki doğurmadı. İsrail de temkinli yaklaştı.
Başbakan uluslararası bir aktör haline geldi mi?
Geldi... İçeride büyük desteği var. Yüzde 47, dışarıda da onu güçlü hale getiriyor...
Sadece MİT raporuyla hareket edilmez
Babanız asker ve bir dönem MİT'e başkanlık yapmış...
MİT eskiden olduğundan çok fazla büyütülüyordu. Bugün ise, imkanları, personeli hakim olduğu teknoloji ile MİT çok büyük bir teşkilat. Artık MİT manzaralı dairelere pirim yapıyormuş.
MİT'in emsalleri arasında yeri nedir?
Bilemem ama dünyada bütün istihbarat teşkilatlarının çok yanlış şeyler yaptıkları ortada. Mesela CIA Irak konusunda Amerika'yı büyük bir hatanın içine sürükledi.
Bizde skandal düzeyinde bir hata oldu mu?
Hata vardır ama bu çapta olmadı. Biz Dışişlerindeyken MİT'ten gelen bilgilere alıyorduk ama bizimde çalışmalarımız vardı ona göre karar veriyorduk. Sadece MİT raporu ile hareket edilmez.
Kardeşiniz Menderes'in düşen uçağındaymış...
Evet, 17 Şubat 1959'da uçak düştü. Haberi duyduğumda görev için yurtdışındaydım. Çok acı bir olay
