Aso Zagrosî: Kurd wekî netewe xwedanê ol û olzayên cuda ye. Kurdên Misilman bi sedan û bi hezaran zanyarên olî dan cîhana îslamî. Di belavkirina ola Îslamî û di parastina wê de Kurdan cihekî giring girtin. Neteweyên wek Tirk, Ereb û Faris di bin navê “Brayetîya Îslamê” de dewletên xwe damezirandin, lê di heman demê de mafên kurdan ên netewî û demokratîk binpêkirin û komkujî dijî Kurdan kirin. Di jêr maskêya Brayetîya Îslamê de Tirk, Ereb û Farisan her tiştên, ku bo xwe helal dibînin, ji bo Kurdan hemû heram kirin û hêj jî wisa berdewam dikin (wek minak damezirandina Kurdistana serbixwe an jî avakirina xweserîyek e wekhevî).
Di bin sîya oldarî û îdeolojîk de gellek Kurdên musilman û çep bi baweşînekê dijatîya komara Îsraîl dikin, lê serokkomar, Şimon Peres, serokwezîr, Benjamin Netanyahu û wezîrê derve, Avigdor Lieberman, daxûyanî dan kû ewê piştevanîya Kurdistana serbixwe bikin. Ev cara yekem e, ku serkirdeyên dewletekê bi yek devî pêwistîya piştevanîya dewleta Kurdistana serbixwe dibînin.
Di vê dema dîrokî de ku gotûbêja serxwebûna Kurdistanê destpê kiriye û dimeşe. Gelo divê Kurd beranberî van daxûyanîyan çawa helwest bigirin?
Serhad Bapir: Pıraniya Kurdan, ev 1300 -1400 sal ın ku bûne mısılman, Ereban bı darê zorê Kurdan kır Mısılman. Pıraniya Kurdên mısılman, bûn mısılmanên sunniyên şafıi û beşek dın ji bûn mısılmanên şıi (Kurdên Fehli û yên bajarê Sınê û başûrê wê). Herçi Kurdên ku nebûn mısılman, ew Kurdên Êzıdi, Kurdên Elewi û yên Yarsani (Kurdên Kakayi) ne. Ez baş pê nızanım, lê ez dıbêm qê Kurdên Ehli Heq ji baweriya wan nêzikê baweriya Kurdên Elewi ye.
Dı dirokê da, hewla asimilasyona pêşi ya ku lı hımberê zımanê kurdi û Kurdbûnê pêkhatiye, bı rêya ola İslamê û zımanê erebi çêbûye. Bı hezaran zana, oldar û serdarên mezın yên Kurdan xızmeta ola İslamê û zımanê erebi kırıne. Dı pırtûka Mıhemed Emin Zeki Beg ya bı navê “Navdarên Kurd û Kurdıstanê” da ev yek pır zelal xwıyadıke. Van zana û oldarên esılkurd bı hezaran pırtûkên bı zımanê erebi nıvisandıne û lı navendên heri mezın yên İslamê yên weki Şam, Bexda, Qahirê û hwd. da, dı medreseyên mezın da mamostetiyê kırıne. Jı serdema despêka İslamê heta sedsala 20an, zana û oldarên Kurdan çewa ku xızmeta zımanê erebi kırıne, 10%vê xızmetê ji bı zımanê kurdi nekırıne.
Her iqtidar, lı her derê dınyayê da, jı bo menfeatên xwe oleki (carna ideoloji ji cıhê olê dıgre) bıkaraniye. Ol dı xızmeta iqtidaran da bûne. Bêguman olên bındest ji hebûne û hene, lêbelê dema ku ew ji dıbın olên serdest, hıngê rûyên xwe yên rasti nişandıdın. Dı olan da tehamula olên dın tune ye, tenê olên bındest tehamulê olên serdest dıkın.
Pışti ku Kurd û Kurdıstan dı navbera dewletên Osmani û Sefewiyan (İran) tênparvekırınê, du mezhebên İslamê ji şıkldıdın vê bındesti û perçekırınê. Kurdên ne mısılman ji dıbın bındestên bındestan. Parastına yekiti û berjewendiyên van her du dewletan (ango bındestiya Kurdan û mıletên dın) bı navê ola islamê hatıne zexmkırın. Her xebata jı bo serbestiya Kurdan, wek xebateki lı dıji İslamê hatıye bınavkırın û jı bo şıkandına xebata serbestiyê ji, her dem jı aliyên têkılidar va fetwa hatıne derxıstınê.
Dema ku pışti şerê yekê yê cihanê dewleta Osmaniyan şıkest, hıngê Mustafa Kemalê ku wê tenê pışti çend salên dın bıbûya mimarê xapandın, şıkandın û bındestkırına Kurdan, bı navê parastına ola İslamê, xilafeta İslamê, dewleta İslami ya Osmaniya û ummeta İslamê, kete du Kurdan, jı bo van “armancan” alikariyê jı gıregırên Kurdan sıtand, Kurd dı demeki heri muhim ya diroka xwe d,a bı navê islamê hatın xapandın. Peyman Sewrê, ku tê da lı ser perçeyeki welatê me da Kurdıstanek hebû û rê jı bo serxwebûna Kurdıstanê vedıbû, jı nezani û xışımi ya me Kurdan pêknehat û Lozana ku ev bındesti û stûxwariya me ya van 90 salên dawi tayinkır kete pratikê.
Dı nav Kurdan da cara pêşi Ehmedê Xanê jı me ra, vekıri behsa iqtidara (dewleta) Kurdan dıke û jı me ra dıbêje ku:
“Ez şaş mame dı hikmeta Xwedê da
Kurd dı hebûn û dewleta dınê da
gelo çıma û jı ber çı mane bêpar
hemi jı ber çı bûne bındest û stûxwar”
“Hevhırtın û yekitiya me hebûna eger
û em hemi lı pêy hev bıçûna eger
Rom û Ereb û Ecem bı temami
hemiyan dê jı me ra bıkıra xulami
me dê bı tevayi pêkbanina din û dewlet
me dê bı dest bıxıstına zanin û hikmet”
Jı Mem û Zin, Ehmedê Xani, wergerê tipên Latini û Kurdiya xwerû: M. Emin Bozarslan, Weşanên Deng 2005.
Mebesta Ehmedê Xani ne ew e ku Kurd Rom (Tırk), Ereb û Eceman (Farıs) bıkın xulamên xwe, berevajiyê vê yekê rızgariya Kurdan jı bındestiya iqtidarên van her sê mıletan e.
Dema ku E. Xani van gotına dıbêje, haya wi baş jê heye ku dewletên Tırk, Ereb û Farısan iqtidarên mısılmanan ın, lê ew, asoya ronak ya Kurdan, jı bındestiya van sê dewletan rızgarbûnê da dıbine.
Dı seranserê sedsala 20an da nêziki 200 dewletên nû hatınavakırınê, lê Kurd ku wek mılet, dı warê nıfûsa xwe da dı nav 30 mıletên heri mezın yê cihanê ne, nebûn xwediyê tu statuyeki pıçûk ji. Her xebata jı bo serbestiyê jı aliyê van 4 dewletên mısılman va bı hovane hateşıkandınê. Dewletên mezın yên emperyalist û komunist yên cihanê hevkarên vê sistema bındestiya Kurdan bûn.
Rêxıstına Konferansa İslami (RKİ), ya ku nıha jı 60 dewletan zêdetır endamên wê hene, tu cari bı trajediya mıletê Kurd ra mıjûlnebû. Tu qereraki wê yê jı bo mafên Kurdan tune ye. Dema ku İraqa Saddam dı sala 1988a da Kurdan bı çekên kimyayi qetldıkır, ev rêxıstın, çewa ku tu tışt neqewımibe, wek pivana exlaqi, jı xwe ra bêdengiyê hılbıjart. Filistin a ku ne dewleteki serbıxwe ye, hê jı avakırına vê rêxıstınê (1969) va, kırıne endamê RKİ ! Jı bo RKİ Kurd sêwiyên ber diwaran ın. Dema ku em bala xwe bıdın bıryar û alikariyên ku RKİ jı bo Fılistiniyan, jı bo mısılmanên Bosnayê û yên jı bo mısılmanên bêvan dera dınyayê kıriye û van hemû tıştan bı bêdengiya RKİ ya lı hımberê Kurdan danınberhev, hıngê ev sistema bê exlaq ya vê rêxıstınê û van dewletan baştır eşkeredıbe. Çewa ku jı nıha va, rêveberi û siyasetvanên Fılistini, avakırına dewleta Kurdıstanê wek katastrofiya mezın ya heremê bınavdıkın, ihtimalek mezın e ku RKİ ji wê dıji serxwebûna Kurdıstanê derkebe.
Dı warê ılm û irfanê da, dı dirokê da, pışti Ereb û Farısan mıletê ku heri zêde xızmeta İslamê kırıye Kurd ın û me “xêr û aqûbeta” vê xızmetê ji dı seranserê sedsala 20an da jı dewletên mısılman dit! Ne tenê “xêr bû xiyar, ket qulka diwar”, xêr bû kimya, bû napalm û lı ser serê me da barin.
Pışti dawilêhatına “şerê sar”, ango ew statuya cihani ya dı navbera dewletên emperyalist û yên komunist, êdi Kurd ji vegeriyan beriya sala 1917 yan. Bı xêra tunebûna “şerê sar” bû ku, Amerika, Britanya û Fransa, pışti bıhara Kurdan ya 1991ê, lı perçeyeki mezın yê başûrê Kurdıstanê statuyeki jı bo Kurdan danin. Ev statu pışti hılweşandına rejima Saddam, dı warê siyasi da mezıntır bû û bû federasyon û nıha ji dıxwaze bıbe dewleteki serbıxwe.
Gelek caran tê gotın ku, dı navbera dewlet û mıletan da dostbûn, hevkari û pışgıriyên daimi tune ne, tenê menfeat hene. Pivanên exlaki gelek caran bûne goriyê berjewendiyên abori û geostratejik. Kurd minaka heri “baş” ya van gotınan ın.
Lê dınya dıguhırê, teknolojiya ragıhandınê ne tenê dı xızmeta desthılatdaran da ye, lê bındestên weki Kurdan ji jı vê teknolojiyê istifadedıkın. Lı seranserê dınyayê gelek dostên Kurdan peydabûne, çapemeniya serbest ya cihanê êdi çavê xwe weki dema “şerê sar” lı pırsgırêka Kurdıstanê ra nagre.
Pışti jıhevketına Iraqê êdi rêveberiya başûrê Kurdıstanê behsa gavên ber bı serxwebûna başûrê Kurdıstanê dıke. Pışti ku wê bı referandûmeki, navçeyên nûrızgarkıri yên başûrê Kurdıstanê dı resmiyetê da ji bıkebın nav sınorên başûrê Kurdıstanê, êdi rêya jı bo serxwebûnê rıhettır dıbe. Avakırına Desteya Bılınd ya Hılbıbıjartınan ya Kurdıstanê wê vê pêvajoyê bıbe heta dawiyê.
Kurd dıxwazın ku, bı referandûmeki ku wê dı bın çavderiya Neteweyên Yekbûyi (NY) û rêxıstınên navdewleti yên demokratik da pêkwere, referandûma navçeyên nûrızgarkıri pêkbinın. İhtimal heye ku jı ber vetoya Rusya û Çinê, NY wek çavdêr beşdari referandûmê nebe. Dı rastiya xwe da ev referandûm en hındık bı qasi nivê referandûma pejırandına dewleta serbıxwe ya başûrê Kurdıstanê muhim e.
Referandûma pejırandına serxwebûna başûrê Kurdıstanê bê guman wê lı seranserê cihanê deng vede. Wê gelek dewlet jı bo berjewendiyên xwe yên abori dewleta Kurdıstanê nasbıkın. İhtimal heye ku hın dewletên Erebên sunni yên Kendavê ji vê dewletê nasbıkın. Ya heri muhim, dewletên weki Amerika, Britanya, Fransa, Almanya û hwd. yên demokrat û bı hêz dê nıkarıbın bı awayeki xwırt dıj lı vê dewleta nû derkebın, dı demeki ne dûr da wê ew ji vê dewletê nasbıkın. Dı despêkê da, dıbe ku hın dewletên İskandinavya, Koreya Başûr û İsrail ji dı nav da 20 dewlet serxwebûna Kurdıstanê nasbıkın û bı pê ra bıkevın nav têkıliyên dewletiyê. Dewletên İran û Iraqa jıhevketi, dıji avakırına dewleta başûrê Kurdıstanê derdıkevın, Suriye ya perçeperçebûyi ya dewleta Esad bêdeng e û Tırkiye ji mesajên ne zelal dıde.
Herçi aliyê Kurdan e, Kurdên her aliyê Kurdıstanê bı serxwebûna Kurdıstanê kêfxweş û serbılınd ın. Serxwebûna Kurdıstanê daxwaz, hêvi û xewna wan e û vayê ev daxwaza wan dı perçeyeki welatê me da pêktê. Başûrê Kurdıstanê despêk e û ev despêk ne hındık e. Ev ax dı mezınahiya dewleta Çek an ji Awusturyayê da ye û jı bo her 3 perçeyên mayin ji wê bıbe pışt, hêvi, minak û referans. Kurd yek mılet e û Kurdıstan ji yek welat e, avakırına Kurdıstana serbıxwe û yekbûyi ji her armanca Kurdan e.
Dı nav partiyên Kurda da, YNK dı mıjara serxwebûna başûrê Kurdıstanê da ne xwediyê politikayeke zelal e. YNK dı bın tesira dewleta İranê da ye û dıxwaze pışgıriyê bıde Maliki. PDK pêşengiya tevgera serxwebûna başûrê Kurdıstanê dıke û ev tevger bı hêz e, YNK jı hêz û tesira PDK acız e, jı ber vê yekê ye ku YNK bı PKK ra dı meseleya başûrê rojavayê Kurdıstanê da lı dıji PDK hevkariyê dıke. Dı despêkê da, YNK jı qebûlkırına alaya Kurdıstanê da ji nerehet bû, jı ber ku PDK pêşengiyê dı qebûlkırına alaya kurdi da kırıbû. Nıha tê gotın ku, lı ser mıjara serxwebûna başûrê Kurdıstanê da, dubendiyeki dı nav YNK da derketiye der.
PKK, bı rêya serokê xwe û rêxıstınên xwe, bı sedan caran eşkerekırıne ku ew lı dıji serxwebûna Kurdıstanê ne. PKK naxwaze ku Kurd ji mina 230 mıletên dın yên bı şeref û serbılınd bıbın xwedi dewleta xwe û bı xêra vê dewletbûnê vêca zıman, kultur û axa xwe bıparêzın, jı qetliaman û tehditên qetliaman bıfılıtın û dı vê cihana 230 dewleti da, jı şerm û stûxwariya bêdewletbûnê bıfılıtın. PKK naxwaze başûrê Kurdıstanê ji bıbe dewleteki serbıxwe. İhtimala bıkaranina PKK bı destên rejimên İran, Iraq, Suriye û Tırkiyeyê lı dıji serxwebûna başûrê Kurdıstanê gelek xwırt e. Xeyni YNK û PKK, hemû parti û rêxıstınên demokratik yên her çar perçeyên Kurdıstanê pıştgıriya xwe dıdın daxwaza avakırına dewleta başûrê Kurdıstanê.
Herçi İsrail e, ew her dem bı çaveki pozitif lı xebata Kurdên başûrê Kurdıstanê dıhêrt. Têkıliyên ku dı salên 1960an û taybeti dı salên 70yi da yên bı Kurdên başûr ra hebûn, têne zanin. Malesef ev têkıli ilhama xwe jı mafên rewa yên mıleteki bındest û mafên çarenıvisa xelkeki nedıstand. Bıngeha van têkıliyan jı ditına “dıjmınên dıjmınê mın dostên mın ın” dıhat. Lewra İsrail tu cari bı tevgerên netewi yên Kurdan yê rojhılatê Kurdıstanê (dı dema Şahê İranê da) û tevgera Kurdan ya bakûrê Kurdıstanê ra nekete nav têkıliyan. Dı salên 1960-2000 da têkıliyeki xwırt yê leşkeri û diplomatiki dı navbera dewletên İsrail û Tırkiyê da hebû. Henri Kissingerê Cıhû, wek wezirê derveyê Amerikayê, dı pêvajoya lıhevanina İran û İraqê û pêkanina peymana laneti ya Cezayirê (1975) da roleki mezın leyist.
Trajediya ku hate serê Cıhuyan dı gelek waran da dışıbe ya me Kurdan. Cıhu pışti bı hezaran salan û gelek qetliaman vegeriyan ser axa bavûkalên xwe, wan jı zımaneki hıma bêje mıri, zımaneki zındi afırand. Pışti qırkırına 6 milyon Cıhuyan jı aliyê Almanya ya Nazi, dı sala 1948a da Neteweyên Yekbûyi bıryara avakırına dewleteki jı bo Cıhuyan û yeki dın ji jı bo Fılıstiniyan da. Lê dewletên Ereban û Fılistiniyan vê bıryarê nasnekırın û şerê dewleta İsrailê ya nûavabûyi kırın. Jı wê çaxê va ev şer û pevçûn bı navber, bı aşiti û lıhevhatınan, bı aweyeki her berdewam e.
Dı warê ılm û edebiyatê da, Cıhuyan xızmeteki mezın jı bo tevahiya mırovatiyê kırıne. Heta nıha 193 Cıhu dı hemû beşên zaninê û edebiyatê da xelata Nobelê sıtandıne ku ev wek hejmar 22% hemû xelatên Nobelê ye. “Cihana İslami” heta nıha 2 caran xelata edebiyatê ya Nobelê sıtandıye. Her çıqas bı mıjara me ra ne ewqas têkilidar be ji, ez dıxwazım lı vır behsa van her du Nobelistan bıkım. Çewa ku em dızanın, heta nıha tenê Mahfouz Naguib dı nav Ereban da xelata Nobelê ya edebiyatê sıtendiye, ku ew ji, demeki pışti xelatgırtınê, islamistên Mısri xwestın ku wi bıkujın û ew bı gırani bırindarbûyi jı mırınê fılıti. Nobelisteki dın yê ku jı weleteki mısılman derketiye, Orhan Pamuk ê jı Tırkiyeyê ye. Herçi Orhan Pamuk e, ew bı qurnazi û jiriti xwe wek nıviskareki mazlûm û dı bın gefa kuştınê da nişanda: Çend meh beriya bıryara dayina xelata Nobelê ya edebiyatê ya sala 2006a, got ku “dewleta Osmaniyan Ermeniyan qetlkıriye û ya Tırkiyê ji 30 hezar Kurdan kuştiye”. Nıjatperestên Tırkan pışti vê daxwiyaniyê, wi tehditkırın. Ev hemû tışt dı demeki da dıbûn ku, gelek jı Kurdan hêvidıkır ku Mehmed Uzunê nexweş yê lı ser doşeka mırınê, bıbe xwediyê vê xelatê û ev xelat bıbe vesile jı bo vejina zıman û edebiyata kurdi lı bakûrê Kurdıstanê. Çiroka “hassasiyeta” O. Pamuk ya lı ser Kurdan hê neqediya, dumayik heye: Çend sal beriya vê xelatgırtına O. Pamuk, nıviskarê Kurd Mıstefa Aydoxan pırtûka O. Pamuk ya bı navê “Navê mın Sor e”, jı zımanê tırki wergerandıbû ser zımanê kurdi û lı Swedê weşanxaneyeki Kurdan vê pırtûkê çapkırbû. Dema ku lı Stockholma paytexta Swedê, dema merasima xelatdayina Nobelê hat, O. Pamuk qet hewce neditıbû ku bani wergerê Kurd ya pırtûka xwe bıke! Hêja Mıstefa Aydoxan wek penabereki lı Stockholma Swedê dıji û zımanê kurdi ji dı bın tehdida mırınê da ye û ev mırın jı aliyê politikaya zımankuj ya dewleta Tırkiyê va pêktê!
Rast e ku partiyên Kurdan yên bakûrê Kurdıstanê, lı dıji İsrailê hemû ditın û ideolojiya Fılistiniyan wek ditın û siyaseta xwe qebûlkırıbûn û İsrailê ji wek “cendırmeya emperyalistan ya lı Rojhılata Navin” bınavkırıbûn. Hın jı wana, bı mıaşên ku jı Fılistiniyan dıstandın, çûn beşdarê şerê Fılistini û İsrailê ji bûn. Lê ku dewleta İsrailê dı derheqê Kurdan da xwediyê politikeki wêrek bûya, hıngê dıkarıbû lı Qudsê (İerosalim) an ji Tel Avivê da, dı radyoya İsrailê da beşê zımanê kurdi vekıra, wê dı zaningehên van bajaran da beşa Kurdolojiyê vebıkırana. Lê İsrailê tu tışti nekır. Dewleta İsrailê, lı İsrailê hebûna jı 150 hezari zêdetır Cıhûyên Kurdıstanê nekır pıreki têkıliyan dı navbera İsrail û Kurdıstanê da.
Lê dınya pehn e, Iraq jıhevketiye, başûrê Kurdıstanê ev 23 sal ın ku bı rêveberiya Kurdan têidarekırınê, hemû şirketên mezın yên petrol û gaza xwezayi yên cihanê lı başûrê Kurdıstanê bıcıhbûne. Başûrê Kurdıstanê bı demokrasi û istikrara xwe, bı siyaseta xwe ya jir û serwext û bı çavkaniyên xwe yên xwezayi, êdi dı nav hesap û kitabên her dewletên serwext û mezın da ciyê xwe dıgre.
Dewleteka dın ya lı Rojhılata Navin ku bı demokrasiyê têbırêvebırın İsrail e. Lı İsrailê çapemeniyeki xwırt yê serbest heye (ku gelek caran dı derbarê Filistiniyan da hıkumeta xwe ji rexnekıriye). Dı nav vêkaosa Rojhılata Navin da hebûna Kurdıstana ku bı demokrasiyê, bı istikrar têrêvebırın û xwediyê çavkaniyên xwezayi yên dewlemend e, bala İsrailê ji dıkşine ser xwe. Rêveberên nıha û yên berê yên dewleta İsrailê dıbêjın ku wê dewleta serbıxwe ya Kurdıstanê nasbıkın. Ev ciyê kêfxweşiyê ye, mala wan ava. Dıvê bê gotın ku İsrail bı tena serê xwe nine, lobiyên xwırt yên Cıhuyan lı Amerikayê û lı deverên dın yê cihanê dıkarın jı bo naskırına serxwebûna Kurdıstanê roleki pozitif bıleyzın. Dıvê were gotın ku, tu kesi dest û devên rêveberên dewletên mısılman zeftnekıriye ku ew nıkarıbın pıştgıriya xwe jı bo serxwebûna başûrê Kurdıstanê diyarbıkın. Ku jı wan tê û jiriti û serwexti lı ba wan hebe, de bıla bıkın! Ji kijan oli dıbe bıla bıbe, kijan dewleta demokratik dostê me be, wek mılet û wek welat qedrê hebûna me bızanıbe, em ji dostê wê ne. Xırabiya ku me jı van çar dewletên dagırker ditiye, me jı tu dewleteki dın neditiye. Ku dewletên Mısır û Urdın, bı İsrailê ra ne dı nav têkıliyên diplomatik da bûna û hev nasnekırına ji, dewleta Kurdıstanê dıvê bı İsrailê ra bıketa nav têkıliyên diplomatik û her du dewletên demokratik hev nasbıkırına.
Serhad Bapir 8/7/2014
