Mella Mehmudê Beyazidî(1797- 1870?)

       Ben  yıllar  öncesi  Mella Mehmudê Beyazidî’nin  ismini  duymuştum.  Fakat    onun  hakkındaki bilgilerim  Aleksander  Jaba’nın   klasik  Kürd şairlerinden  Elî Herîrî,  Melayê Cizîrî, Feqîyê  Teyran,  Melayê Batê, Ahmedê Xanî, Îsmaîlî Beyazidî,  Şerefxan   Hekkarî  ve  Muradxan Beyazidî’nin  yaşamına ve eserlerine   ilişkin  verdiği   özet bilgilerin   kaynağının   Mella Mehmudê Beyazidî  olmasıyla  sınırlıydı.  Jaba’nın  Mella Mehmudê Beyazidî’den  aldığı    bu  özet  notlar  sonradan  bir  çok Kürd araştırmacısı tarafından   eserlerinde    kullanıldı.  Fakat  benim  Mella Mehmudê Beyazidî  ve  eserleri ile   gerçek    tanışmam   1993   yılında     Hewlêr’de   oldu.   Bilindiği  gibi  o  dönemler   Güney  Kürdistan   yeni  Baas  rejiminin   sultasından  kurtulmuştu,  dört bir yandan    ambargo altındaydı  ve  halkın  ekonomik  durumu çok kötüydü.  İnsanlar   evlerinde  ne  varsa    kitaplarda   dahil  herşeylerini   satıp günlük  ihtiyaçlarını   karşılamaya  çalışıyorlardı.  Yani anlayacağınız  gibi   o dönemin Güney Kürdistan’ın  durumu   bugünkünün  tam tersiydi. Şimdi  herkes   oraya para  kazanmaya gidiyor.  O dönem   Hêwler’de  camlı bir   lokanta  olan  Tacıryan’da   yemek yediğimiz zaman   pencerelerden  bizim   yemek yiğişimizi    mercek altına  alan   çocukların   bakışları    hep gözlerimin  önündedir.  İşte  böyle bir  ortamda    ben Hewlêr, Duhok ve Suleymaniye     uğradığım  zaman  sokkaklarda  satılan    kitap  yerlerine  uğrardım.   Bende    kitapçılara   uğramak    tam bir  hastalık   halini almıştı.  Kitaplar   hiç  pahasına  satılıyordu.  Bir  dolara    en   iyi    kitap alınabiliyordu.   Çocuklar    çarşıda   sattıkları   kuru yemiş  ve çekirdekleri   paketlemek için  en değerli  kitap sayfalarını     kullanıyorlardı.  İşte  böyle  bir  atmosferde   ben  Mella Mehmudê Beyazidî’nin “ Kürdlerin   Örf ve Adetleri”  adlı eserinin       “Sorani”ce   yazılmış  bir  nushasını  buldum.(Bu  kitabın   Türkçesini   o dönemler   İstanbulda ki  Peri Yayınları tarafından basıldı)  Daha sonra   Êlî  Termuxî’nin  “Kürdçe  izahlı  Arapça  Grameri”ni   ki   Mella Mehmudê Beyazidî   kendi  elyazmasıyla     A. Jaba’ya  teslim   etmişti.  Ben  yıllarca  Mella Mehmudê Beyazidî  hakkında  ne   buldumsa   toplamaya başladım  ne  gördümse    okumaya çalıştım.  Ben  Mella Mehmudê Beyazidî’yi    her   okuduğumda   onu   yazarların  hangi  kategorisine  koyacağıma     şaşırıyordum.   Çünkü,  Mella Mehmudê Beyazidî    tek başına   “Ayaklı bir  Kürd  kitaphane”siydi.    Acaba    Mella Mehmudê Beyazidî     bir tarihçi mi? İlk Kürd      Sosyologu mu?  Dilbilimcisi mi?  Etnograf mı?    İlk  Kürd öykü yazarımı?   Çevrirmen mi?  Edebiyat  tarihçisi mi?  Polikacı mı?  Yoksa     bu bilim dallarının   hepsini   sentezleştiren  ender    Kürd  şahsiyetlerinden biri mi?   Bu  sorulan  sorulara    sağlıklı bir  cevap  vermek için    Mella Mehmudê Beyazidî’nin  çalışmalarına  ve  eserlerine  bir gözatmak  gerek.  Okuyucalar  vereceğim  eserlere  bakarak   kendileri   karar vermeliler.   Mella Mehmudê Beyazidî   Kimdir?  Mella Mehmudê Beyazidî’nin    doğum   ve  ölüm tarihleri  konusunda   hâlâ  netleşmiş   ortak  bir  görüş yok.  Onun  doğum   tarihi  konusunda  tarihçiler   genelikle   1797   veya  1799   yılları  üzerine  duruyorlar. O    Kuzey  Kürdistan’ın   Beyazid   şehrinde   dünyaya geldi. Mella Mehmudê Beyazidî’nin   ölüm  yılına  dair  bugüne kadar    hep 1860   yılı  düşünülüyordu.   Fakat  son  yıllarda    ona  ait  olan   bir elyazması  1867   tarihini  taşıyor.   Aleksender  Jaba’nın  ailesinin  verdiği bilgilere göre  ise  1870  yada   1871  yılında    hayata  gözlerini    kapatmış  olabileceği  yönündedir.   O, ilk  eğitimini     doğduğu   şehirde   Kürd  Medreselerinde      tamamladı.  Daha  sonra      Tebriz’e  giderek      orada     eğitimine  devam  etti ve   Farsça’yı   öğrendi.  Mella Mehmudê Beyazidî   Tebriz  eğitiminden  sonra    yeniden  Beyazid’a ,   yani doğduğu  şehre  geri  dönüyor.  Mella Mehmudê Beyazidî,  Beyazid’a   döndükten  belli  bir dönem sonra      Kuzey  Kürdistan’ın  Erzurum   şehrine  yerleşiyor.  Aslında  Mella Mehmudê Beyazidî’nin  Beyazid’a   dönüşü ve  Erzurum’a  yerleşmesi  ve    Polonya    asılı    Erzurum  Rus  Konsolosu  Aleksander   Jaba ile  tanışması    Kürdlerin   tarihinde    çok önemli bir yeri vardır.  Çünkü bu tarih buluşma     aynı zamanda  daha  sonra    Kürdistan’da  Kürd  tarih ve kültür  değerlerine  karşı yaşanacak  olan  Türk vandalizminden   “Kürd kültürel ve  tarihi eserlerini”  kaçırma ve   koruma  girişimdir.    Bugün  Kuzey Kürdistan’da   Mella Mehmudê Beyazidî’nin     tek bir eseri  ve  elyazması    olmadığını  düşündüğümüz  zaman,   Aleksander Jaba’ya       kendi  elyazısıyla  aktardığı  eserlerin    Rusya’da    koruma altına  alınması ve   günümüze  kadar  ulaşması    Jaba-Beyazidî   buluşmasının “Tarihi  önemini”    ortaya koyuyor.  Aleksander  Jaba(1803-1894),   1836 ve  1869  yılları arasında   Çarlık Rusyasının   İzmir  ve Erzurum  Konsolosuğu   görevini yaptı.   A.  Jaba  aynı zamanda     o dönemin  “St. Petersburg  Bilimler Akademisi”ndede    çalışıyordu.   Sözkonusu  olan  Akademi   Jaba’dan    Kürdlere   dair  tarihi  eserler ve   elyazmaları   hakkında  bilgi istiyor.   Aleksander  Jaba  bu  amaçla    bölgede  bulunan   Kürd   aydınlarıyla ilişkiye geçiyor.  Aleksander  Jaba ile   M. Beyazidî’nin     ilk  karşılaşması  1856  yılında  Erzurum’da  oluyor. İşte bu tarihten itibaren    Mella Mehmudê Beyazidî   Alexander  Jaba’nın   bir çalışma  arkadaşı  yada    bazılarının da  iddia ettiği    sekreteri  olarak   Kürd kültürel  değerleri  üzerine  çalışmaya başlıyor.  Mella Mehmudê Beyazidî  üzerine   akademik çalışmalar  yapan    Dr.  Ferhad   Pîrbal    Beyazîdî’nin   1856 ve 1860  yılları arasında   4  alanda  Alexander  Jaba’nın  çalışmalarına  katkıda  bulunduğunu  söylüyor.    Bunlar  “ yardımcı olmak,    Kürdlerle  ilgili  kitap ve belgeleri yazıya dökmek,    çeviriler yapmak ve    kitap   hazırlamada   yardımcı  olmak”  diye sıralıyor.  Bilindiği gibi   bugün   St. Petersburg  kutuphanesinde  “ Mella Mehmudê Beyazidî’nin   kaleminden çıkan  54   elyazması   var.  Bunlardan  44’u   Kurmanci  lehçesiyle  kaleme  alınmış, 4’u  Farsça ve 3 tanesi de    Türkçedir.”  Mella Mehmudê Beyazidî,  bu eserleri  farklı  mahlaslarla yazmıştır.  Bunlardan   Mahmud  Efendi,   Faqir  Mahmud  Efendi ve    Hoca  Mahmud Efendi   en çok   bilinen   isimleridir.   St.Petersburg  Kutuphanesinde  bulanan    eserlerden  bazıları:     1) Mella Mehmudê Beyazidî, 1856  yılında    Mem û Zîn’i    Kurmanci  lehçesiyle  bir   öykü  gibi  kaleme  alıyor.  Bir  çok  edebiyat eleştirmeni   Beyazidî’nin  Mem û Zîn’ini    ilk  Kürdçe  öykü olarak   kayıtlara   geçirmeye çalışıyorlar.   2) Mella Mehmudê Beyazidî’nin  kaleminden çıkan  bir başka  eser ise  “Çocuklar  için  Kürdçe Alfabe”dir.   Bu   çocuklar için   “Kürdçe  yazılan  ilk Alfabe”  olarak  biliniyor. 3)  Mella Mehmudê Beyazidî,  Şerefxan’ın  Şerefname’sini  Farsça’dan    Kürdçe’ye  tercume  ediyor. Mella Mehmudê Beyazidî sözkonusu olan  tercumesi    2007 yılında   Duhok’ta  Kurmanci  lehçesiyle yayınlandı.( Said  Dêreşî,  Şerefnameya  Şerefxan Bedlisî,  Tercuma Mella Mahmudê Beyazîdî, Dezgahê Sprêz)  4)  Elî  Termuxî’nin    1600’larda   kaleme aldığı  “Kürdçe izahlı  Arapça Grameri”.  Bu eserin  bizim elimizdeki  tek  nushası   Mella Mehmudê Beyazidî’den  1857  yılında kalan elyazmasıdır. Mella Mehmudê Beyazidî bu  kitaba  bir önsözde  yazıyor. Elî Termuxî’nin  elyazması  ortada  yok.  Eğer  Mella Mehmudê Beyazidî  olmasaydı,  bu eserde     vandalizme  uğrardı.(ben bu eseri  yıllar önce   büyük oranda  Kurmanci’ye aktardım. Zaman yokluğundan bitiremedim. Zaman  bulursam çevirdiğim bölümü  Newroz.Com’da   yayınlarım)   5) Mella Mehmudê Beyazidî’nin  kendi kaleminde   “Kürdlerin   Örf ve Adetleri” adlı eseri.  Bu eser    Kürdler üzerine    bir  Kürd tarafından yazılan  ilk  sosyolojik  eser  olarak  kabul edilebilinir.(bu kitap  Peri yayınları tarafından İstanbul’da basıldı)   6)  1700 ‘lerde  yaşıyan   Harisî Bedlîsî’nin   Kürdçe  kaleme aldığı  “Leyla û Mecnun”  adlı  eseri.(geniş bilgi için  Newroz.Com’un   Kürdçe bölümünde “Di Leyla û Mecnûna Hozanvan Haris Bitlîsî Da” adlı  araştırma yazısına  bakınız)   7) Kürdçe  Hikayeler.  40  hikayeden  oluşuyor.   A. Jaba  tarafından Fransızca ve     son dönemlerde ise  Güney Kürdistan’da  Kürdçe baskısı yapıldı.  8) “Qamusa  Hakkari-Rewendî-Fransî  adlı  Kürdçe-Fransızca   sözlük ..  Fransızca  bölümleri   Jaba’nın  elyazısı, Kürdçe bölümü Mella Mehmudê Beyazîdî’nin  elyazmalarından  oluşuyor.     9) Selîmê  Suleyman’ın  Kürdçe olarak  1586-1587 yıllarında  kaleme aldığı   “Yusuf  û Zuleyxa”  adlı eseri.    10)  Destana  Qela  Dimdimê,     11) Siyabend  ve Şemsê   hikayesi,   12) Nizamî  Gencewî’nin   1191 yılında   Farsça  kaleme aldığı  “İskendername”  adlı eserinin   Kürdçe’ye çevirisi( Bazıları bu çeviriyi    yine  Erzurumlu  Kürdlerden biri olan Şahnezer  ait olduğunu  söylüyorlar)  Kısacası,   Sadi Şirazi’nin   “Gulistan”ın  Kürçeye çevirisi,  Mevludî Şerif’in  Kürdçesi,  yine  Mella Mehmudê Beyazîdî’nin    elyazısı ile  FeqiyêTeyran’ın  “Şêxî Sennan”ı,  Ferhad  û Şîrîn, Zuhakpaşa,  Rustem, Noşirwan,  Cengizxan Gelin  Getirişi    gibi   bir çok  eser ve  çeviri       onun  kaleminden  çıkmıştır.     En  önemli  husus Mella Mehmudê Beyazîdî   1857’den itibaren     Şerefxan Bedlisî’nin     yani Şerefname  sonrasına ait  Kürdistan  tarihine  dair kaleme aldığı “Tarixi Cedidi Kurdistan” adlı  eserdir.   A. Jaba  bu  kitabı  1865  yılında  Fransızca’ya  çeviriyor ve  bir önsözle   bu   eseri   St.Petersburg’daki   akademiye  gönderiyor.  Bu  kitap   giriş  hariç  11  bölümden oluşuyordu.  Şerefname’nin      yazılışı   1597’de  bitirildiği  gözönüne alınırsa,  1597’den  1860  kadar    Kürdistan  tarihini  konu alan ve  1000 sayfadan  oluşan bu eser   kayip.!!!!!   Bu  kitabı   ve  daha  başka eserleri  bulmak için   bazı  akademisyenlerin     görevlendirilmesi  gerekir.  Örneğin  Alexander  Jaba’nın ailesinde   Mella Mehmudê Beyazîdî’nin    çekilmiş bir resmi var deniliyor.    Mella Mehmudê Beyazîdî     ulusal  kültürel    mirasımızın  en  önemli  kilo metre  taşlarından  biridir.   O,  Botan  ayaklanması sırasında      Osmanlı devleti ile  Bedirxani’ler arasında  aracılıkta yapıyor.  Hatta  Mahmudxan’ın   Osmanlılarla  Erzurumda  yaptığı    görüşmede   Mella Mehmudê Beyazîdî’de var.   Botan ayaklanmasından sonra    Mella Mehmudê Beyazîdî  tutuklanıyor ve belli bir dönem    içeri atılıyor.   Daha  fazla  uzatmadan     Mella Mehmudê  Beyazidî’nin    bir  hikayesi ile    bu    yazıyı   sonuçlandırayım.   Mella Mehmudê  Beyazidî   şöyle  anlatıyor:   Kürdistan’da   Mella  Beyazidî diye   biri varmış.  O sürekli olarak    cami  gidenlere  öğütler  veriyormuş.  Birgün  yine     ey dindaşlarım    eğer   iki çift  elbiseniz varsa   birine   fakirlere  verin!   Eğer   iki ekmeğiniz varsa   birini fakirlere verin!!     Mella  Beyazidî’nin   eşi de   kocasının   verdiği  nutku bir  köşede  dinliyor ve  eve  gidiyor.   Mella  eşi     Mella’nın  iki  takım   elbisesi  olduğunu      düşünerek    evdeki    elbiseyi  Allah’ın rızası için   bir fakire  veriyor.  Var  olan    yemeği de    fakirlerle  paylaşıyor.    Neyise    akşam  Mella  Beyazidî eve geliyor ve  eşine   ‘benim  elbiselerim  kirlenmiş, diğer  temiz elbiseleri  gitirde   üstümü  değiştireyim’ der.  Mella’nın  eşi   ona cevaben   ben  bugün senin  fazla elbiselerini  fakirlere  ve var olan  yemekleride  yoksullarla  paylaştım’  Mella:   nasıl  oluyor  sen  elbiselerimi   fakirlere, ekmeğimizi  yoksullarla  paylaşıyorsun?  Mella’nın  eşi:  Sen  bugün cami de    herkese  öğüt veriyordun,  fazla  elbisesi olan  ve fazla  ekmeği olan   Allah rızası için   fakirlerle  paylaşsın, diyordun. Bende   dediklerini yaptım. Mella  bunu  duyunca  hemen sinirlenerek “kızım  ben bu nasihatları sana  değil,  millete yapıyordum.  Benim amacım    halkın  fazla olan elbise ve  yiyecekleri bizim için almaktı.  Benim bu nasihatın  halka idi, sana  değildi”  diyor.  Ben   pazarımı    Mella Mahmudê  Beyazidî  ile  geçirdim.  Ve   hepinize   iyi pazarlar,   Aso  Zagrosi    Kaynaklar: 1)Said  Dêreşî,  Şerefnameya  Şerefxan Bedlisî,  Tercuma Mella Mahmudê Beyazîdî, Dezgahê Sprêz, 20072) Ferhad  Pîrbal,  Mella  Mahmudî Beyazidî, Dezgay Aras,  Hewlêr-200,3)Reşid Findî, Pirtuka  Adet û Risumatnayê Akradiye, Dezgayê Spîrêz,  2006-Duhok,4)  Mella Mahmudê Beyazîdî,   Kürdlerin  Örf ve Adetleri    Peri yayınları  İstanbul,5)Jaba   August, Dictionnaire  Kurde- Français,   1975  Paris 6)  Jaba  Alexandre,Recueil  de  notice et recits  kourdes  servant  a  la   connaissance  de  la   lanque, de la  litterature  et  des  tribus  du  Kurdistan,   St  Petersbourg  1860   7) Rovar  Dergisinin   52.sayısı