Rusya’nın Van Konsolosu Gamsarakan’ın Kürdlere karşı bir kişi olduğunu biliyoruz. Şeyh Ubeydullah Hareketinin belli bir aşamasında ve özellikle Doğu Kürdistan sürecinde ön plana çıkan ve hatta bazı çevrelerin Şeyh Ubeydullah’ın „Dışişler Bakanı“ olarak lanse ettikleri Simon Çilingiryan adlı bir Ermeni tucar var.. Yazı serisinin daha sonraki bölümlerinde sık sık ismine rastlayacağımız Şeyh Ubeydullah’ın „Simon Ağa“ dediği Kütükçü Simon Çilingiryan hakkında Garo Sasuni’nin ciddi iddiaları vardır. Garo Sasuni’i Kamsaragan ile S. Çilingiryan arasındaki ilişkilere parmak basarak şöyle yazıyor:
„Rus Konsolosu Gamsaragan bu haberin(Hakkari’de Kürdlerin isyan haberi-Aso) doğruluğununun araştırılması ve rapor hazırlanması için Kütükçü Siman Çilingiryan’ı yola düşürmekle yetinir......“ Garo Sasuni, S. Çilingiryan için düştüğü dipnotta ise „ Kütükçü Simon Çilingiryan sık sık Hakkari’ye ceviz ağacı kütükleri satın almaya giderdi. Anlaşıldığına göre aynı zamanda hem Rus Konsolosu ile ilişki içinde ve hemde Şeyh Ubeydullah’ı tanımaktadır“(Garo Sasuni, age sayfa 103, 257)
Bu arada İngiliz Konsolosu’da yanına bir başka Ermeni Tucarı alarak Hakkari’ye gidiyor. Garo Sasuni’nin verdiği bilgilere göre Kamsaragan Şeyh Ubeydullah hakkında rapor hazırlamak için Hakkari’ye gönderdiği Simon Çilingiryan İngiliz Konsolosundan önce Van’a geri dönüyor.
Burada yeniden sözü Garo Sasuni’ye bırakalım. Garo Sasuni şöyle yazıyor: „ Şeyh Ubeydullah’ın niyetini öğrenen Çilingiryan aynı mecliste bu hareketi başarısızlığa uğratmak gerekli ‚köpeği köpekle boğdurmalıdır’ demiş ve ertesi günde Van’dan kabolmuştur“( Garo Sasuni, age sayfa 103, 257)
Garo Sasuni kitabının bir başka yerinde ise „Çilingiryan her ne kadar ticari nedenlerle sık sık Şemdinan’a gidiyor ise de, onun Rus Konsolosu Gamsaragan’ın itimadına layık bir kişi olduğu inkan edilemez ve dolayısıyla bu Ermeninin siyasi faaliyetleri de Rus Konsolosunun ve Rusya’nın telkinleriyle yapılmış olmalıdır.“( Garo Sasuni, age sayfa 103, 257)
Garo Sasuni’nin Çilingiryan ve Kamsarakan ilişkileri ve Çilingiryan’ın Kürdlere ilişkin „köpeği köpekle boğdurmalıdır“ gibi sözlerine ilişkin iddiaları başka kaynaklar ışığında yeniden değerlendirme ihtiyacı var. Fakat, şu noktanın altınıda çizmek lazım. Eğer Çilingiryan Kamsarakan’ın adamı ise ve açık bir şekilde Şeyh Ubeydullah Hareketine düşmanlık yapan ve İran’ı destekleyen Rusya’nın ajanı ise hareketin gelişim süreci içinde bir dizi tahribata neden olması gerekir.
Bazı çevrelerin Simon Çilingiryan’ı Şeyh Ubeydullah’ın „Dışişler Bakanı“, „Diplomatik yazılarını kaleme alan“ ve Şeyh Ubeydullah’ın „Hıristiyanlara karşı düşünce yapısını etkiyen“ kişi olarak lanse etmelerinin belgelere dayalı bir temeli yok. Yani anlayacağınız ayakları hava da iddialar!!
Aslında bu iddiaların altında Kürdleri küçümseyen bir zihniyet var. Çünkü, Şeyh Ubeydullah, Kürdistan’da din, dil, mezhep ve ulus ayrımı yapmaksızın tüm Kürdistanlıları tek bir çatı altında toplayarak sömürgecilere karşı harekete geçirmek istiyor. İşte bu yaklaşım Şeyh Ubeydullah gibi bir lidere değilde dışardan birine mal etme yaklaşımı var.
Bugün elimizde bulunan belgelere göre Şeyh Ubeydullah’ın çeşitli devlet temsilcilerine ve yabancı organizasyonlara gönderdiği onlarca „Dışişler Bakanı“ yani temsilcisi var. Bundan sonraki yazılarda da görüleceği gibi Şeyh Ubeydullah’ın görüşmelere giden bazı temsilcileri de öldürüyorlar. Simon Çilingiryan da bu onlarca temsilciden sadece biridir. Bundan dolayı Simon Çilingiryan’ı Şeyh Ubeydullah’ın „Dışişler Bakanı“ ilan etmek hayal ürünüdür.
Simon Çilingiryan, Şeyh Ubeydullah’ın „diplomatik yazılarını yürüten“ biri de değildir. Sayin Sait Çetinoğlu „diplomatik yazıları yürüten“ olarak Çilingiryan’ı ileri sürüyor. Bu „yürütme“ tabiri diplomatik yazıları kaleme alanmı? Yoksa diplomatik mektupların sahibini mi kastediyor belli değildir.
Hangisi söylenirse söylensin ikisi de doğru değildir.
Bir kere 1866’dan Şeyh Ubeydullah sürgüne gönderildiği tarihe kadar meşhür Mahabadlı Kürd şairi Wefayi Nehri’de kalıyor. Şeyh Ubeydullah’ın katibi ve çocuklarının Mirzasıdır. Bu yazı serisinde yer yer gündeme getirdiğim gibi Şeyh Ubeydullah’a ilişkin anılarını yazan bir Kürd şahsiyetidir. Şair Wefayi sadece bir şair değildi, aynı zaman da meşhur bir Hattat yani güzel yazı yazan bir Kürd şahsiyetiydi.. Bedirxan’ın çocuklarına ve torunlarına hocalık yapan yurtsever Kürd şairi Haci Qadri Koyi’de bir şiirinde Şair Wefayi’nın Hattatlığına vurgu yapıyor. Wefayi’nin kendiside Anılarında Hattatlığından söz ediyor. Seyyid Abdulkadir ve Seyyid Sıdıq’a da güzel yazı sanatını öğreten odur. Bugün elimizde bulunan verilere göre Şeyh Ubeydullah’ın mektupları büyük oranda Farsça yazılmış ve bu mektuplar büyük oranda Wefayi’nin kaleminden çıkmıştır.
Mektupların içeriğine gelince Şeyh Ubeydullah’ın „Mesnewi“sini okuyan her hangi biri bu mektupların doğrudan ona ait olduğunu görür. Ayrıca sıranın Çilingiryan gelmesi için Nehri Medreselerinde eğitim gören yüzlerce Kürd din alimi var. Şeyh Abdulkadir ve Hamza Ağa Menguri gibi hareketin askeri ve siyasi önderliğini yürüten kadrolar var. Şeyh Abdulkadir’in o dönem kaleme aldığı bazı mektuplar var. Onlarca yıl İran dışında Osmanlı topraklarında sürgünde yaşıyan ve büyük tecrübelere sahip olan Hamza Menguri’nin mektupları var. Bu mektuplar incelendiği zaman, Çilingiryan ile ileri sürülen bilgiler doğru değildir.. Çilingiryan Farsça bilip bilmediğini dahi bilmiyoruz.
Şeyh Ubeydullah’ın „Hıristiyanlara karşı yaklaşımına“ ilişkin Çilingiryan’a pay biçmek de doğru değildir. Çünkü, Şeyh Ubeydullah Rus-Osmanlı savaşı sırasında cepheyi terk ettiğ an Osmanlıdan ilk kopuşu gerçekleştirmiş ve arayış içine girmiştir.. Şeyh Ubeydullah „Mesnewi“ sini de o süreçte yazıyor.. Mesnewi Kürd ve Kürdistan aşkıyla dolu ve bugüne kadar hiç bir Kürd siyasal liderinin şiirlerle bu kadar Kürdlerin ulusal duygularına hitap ettiğine raslamadım. Böyle bir perspektife sahip olan biri, elbette bölge ve uluslararası konjüktürü okuyacak, dış destek arayacak, Kürdlerin tarihsel yanlışlıklarından ders alacaktı.. Farklı din ve etnik yapılardan gelen Kürdistan ileri gelenlerinin Nehri Kongresi bu gerçekliğin ifadesidir.
Devam edecek
