بازبدە بۆ ناوەڕۆکی سەرەکی

Peywendîyên Kurdan û Cuhîyan - Dr. Ferset Merihî

Dr. Ferset Merihî

 

Peywendîyên Kurdan û Cuhîyan

di mêj de   zelal û pak bûn.. Ji bilî hinek serpêçîyen piçûk nebin, rêzên wan ne dihatin têkdan.. Ewên hinek serokên hozên Kurdî an jî reşikên wan pêra dabûn. Nivîserê Îsraîlî   Hayîm Kohen   dibêje: Cuhîyên Kurdistanê   gellek ji ên   Başûrê İraqê pitir êşan dîdtine..   Ew wisa rave dike, ku   behra pitir li Kurdistanê   hozên piçûk, saman bi hozên mezin didan   li beramber wê çendê   da   ewan ji diz û nijde û rêgirên   hozên dî biparêzin..

Ji ber ku, Cuhîyên Kurdistanê   di cihên cuda cuda de   di ber   belavbibûn.. Divîya   her hindek ji wan grubên piçûk parêzwanîyê begem bike… Ango   hezek mezintir ji xwe     ji nav   hozên Kurdên deverên nêzîk   ji xwe re bikine parêzvan. Di nav wan   de hevrikîyên behra pitirî   di navbera   hozên Kurdî de peyda dibûn. Ji ber cuhî   girêdayî yek ji wan hozana bûn.. Ji ber vê yekê jî   gellek nexweşî didîtin.(1)yahudîler

Ji alîyêkî din ve   antropologê Amerîkî,   Henri Filind   dîdareke   li gel   serokê Cuhîyên gundê Sindurê(2)   li sala 1932 z. dike.   Bi gotina wî Cuhîyên   gundê wî du caran   ji alîyên   hozên Kurdî ve tûşî   êrîşên   êkser bûne. Ya yekem li sala 1904-z. bû. Wê demê Cuhî berev çîyayên nêzîk revîn û saman, tereş û tewalîyên wan   hatin talan kirin. Ji bo cara yekem bû Cuhî di welatê xwe de bûne penaber. Belê bi alîkarîya axayê Duhokê dîsan ew wedigerin warê xwe..(3) Belê jêder dîyar nake, ka ew axayê Duhokê kî bû… Dibe ku ew serokê hoza Doskî be. Çimkî gundên hoza navbirî   her çar alîyê Duhokê niştecîne..   Belê di ser hindê   hinek têkdan li pêywendîyên navbera Kurdên Musulman û Cuhîyên Kurd da peyda bûn. Her çende   hinek vekolîner û dîrokvanên Cuhî ên Îsraîlî encamên vê peywendîya ne ji dil li hindek çaxan ji bo   serokên hozên Kurdî(axa), Kes û karên wan(Pisaxa), cêgirên wan û serdarên gundan(muxtar) vedigerin. Belê destdirêjî ji alîyên rêgir û nijdevanan ve   hatîye kirin. Ewên   nijdeyên xwe li newal, dol û çiyayên Kurdan didanan..

Her çawa be   ev destdirêjî û têkdanên hene di sivik bûn, qurbanîyên wan ji Cuhîyên di çerxekî bi giştî de   ji bîst kesan   derbaz nabin.. Bi tiştekî pîverî li beramberî destdirêjîyên   dijî Cuhîyan   li deverên dî,   çi li cîhana Îslamî   an Kristîyanî nahete hijmartin.   Wekî   Cuhî   li bin   metirsîyek zal bûn û   li bin metirsîya qirkirina bi kom(jenosid) bûn. Nemaze   di nav civakên Kristîyanên   Rojhilata Awrupa de..kurdIsrail

Belê   eva   wê neyî naket, ku   ceng û bi hevçûnîyên dijwar li navbera   Kurdan an   hozan wan bi xwe de peyda bûn, qurbanîyên wan dibêt   bi sedan an hezaran kesên Kurdên Misilman bûn.. Helbet   Cuhî û Fileh jî beşek ji wan hozan bûn. Ew jî wekî hevhozên xwe hem pişikdarî hêrîşkirinê dibûn, hem jî tûşî êrîşan dibûn. Vekolîner dikarin   gellek ji wan rûdanan li ber çav bikin.. Belê di serdema navbirî de bi dehan bi hevçûyînên dijwar   li vê deverê peyda bûne. Wekî bi hevçûna Doskîyan û Koçeran, Koçer û Silêvanîyan, Doskî û Muzîrîyan û Muzîri û Muzîrîyan bi xwe….. Nimune gellek in.. Em dikarin dehan nimuneyên din berçav bikin.. Di her rûdanek ji wan de   bi dehan û sedan bûne qurbanî. Helbet   Cuhî û Fileh jî beşek ji van hevrikîyan bûn. Belkî   serûberê wan gellek caran baştir jî bûn. Çîmkî   hem ew kêmanî bûn û   hem jî-nemaze Cuhî-   aşitîxwazbûn. Gellek caran destdirêjî li ser wan bi kêmanî dihate hejmartin.. Belê   dîsan jî   hindek rûdan peyda bûne.

Ji bo   nimune em dikarin   çend rûdanên  destdirêjîyê ji alîyê   Kurdên Bisilman ve li   se hevsoyên wan ên Cuhî, ew rûdanên   wan salên   sîyan û çilan   ji çerxê bîstê rûdayîn, destnîşan bikin.

  • Li dumahîka   salên sîhan   jinek Cuhî   li gundê Eredna Misulman hate revandin.. Ji ber vê hindê xelkê vî gundî hêlan û qesta gundê Bamernê, bingeha rêbaza   Nexşîbendî kirin. Da li nik Şêx Bahadînê Nexşîbendî   bêne hewandin. Ji ber ku   Cuhî pêtvîya kesên   oldar bûn ji bo derbazkirina karûbarên xwe ên jiyanê û olî. Lewra yek ji oldarê Cuhî(Miha’am) ji Amedîyê   hate gundê Bamernê daku serjêkirina(Qurbanê) Cuhîyan “Şuhîtim” bike.. Ji bo zanînê   nabe   Cuhî   çi goştekî bixwe   eger ne bi destê Mahaam bête serjêkirin. Piştî perabûnên taybet bi ewê çendê bi dûmahîk hatin.. Mahaamê Cuhîya   digel du kesên   Cuhî,   navê yek ji wan Nefto-Neftali bû; navê ê din jî Beno(Bunyamîn) bû ber bi Amedîyê vegerîyan.. Belê rêgiran nijdeyek li ber wan danan   şîyan wan   li ‘Girkê Bi Tîjek’ li navbera gundê Bamernê û Eredna Filehan bigirin. Paşê birine   “Şîva Gurgan” û kuştin.
  • Li sala   1941-z   li demekî xelkê gundên Êkmal û Qarqarava û Sindorê di nav xewa giran da bûn, gazîyên şivanan li çîyayê Şpirêzî li hindavî   her sê gundan ji alîyê başûrî ve   ji xew hişyarkirin. Wekî rewşa xelkê deverê di bersîva hawaran diçûn   ji her jêderekî hawar hatiba.. Ji ber hindê her yekî çekê xwe helgirt û berev jêdera hawarê li çîya çûn… Gulle hatin avêtin û navdar(Mistefa Gerdî) ji gundê Êkmalîyê ji pîyê xwe birîndar bû. Cuhîyên Sindorê bizava çareserîya wê kirin. Belê bê mifa bû. Mistefa bi wê birîna piçûk a pîyê xwe mir. Xelkê Êkmalê Cuhîyên Sindorê bi kuştina wî tawanbarkirin. Her çiqas Cuhîyan ew guneh ne kiribû jî, Telî Gerdî birayê Mistefayî û   kurê mamê wî Reşid Gêndel bi tolvekirinê Cuhîyên Sindorê rabûn. Şevekê   berev gundê Sindorê hatin û ji nişkeva   çûne di kinîşte ve . Heku Cuhîyên runiştî du kesên çekdar   di dergehî de dîtin ji tirsê   ronahî vemirandin. Telî û kurmamê wî   gulle li ser wan barandin û bû egera kuştina heft kesan û ji wan hinek kesên din jî birîndar bûn. Ji encama vê çendê Telî û kurmamê wî Reşid Gêndel qaçax bûn, hukumeta Melîkî dixwast wan bigire.   Rojnameyên   Yahudî li Filîstînê   nîşan bi vê rûdana li gundê Sindorê çêbibû, kiribûn.(4) Ji hejî nîşanpêkirinêye, ku   Têlî Gerdî   yek ji   kesayetîyên navdar ê hoza   Doskî bû. Di berê da bi yek ji parêzvanê Cuhîyên   Sindorê dihate hejmartin.
  • Li sala 1945-z yek ji tîtalîyên Kurdan ewe bû, diçûn “Zoman” li çîya. Ji ber hindê xelkê gundê Tirwanişê (li Havînê) ji devera Berwarî Bala berev Bakurê Rojhilata Amêdîyê(berev serê Amêdîyê) li çîyayê Metînan çûn, ku   li başûrê gundê wan bû. Wan xwast ku yek ji hevwelatîyê Cuhî bi navê Revo   li gel wan biçe.   Belê wî pesind nekir û biryar da li gund bimîne. Di şefeqê de hinek dizîker   li ser banê Qesra Cuhî, ku li gel xizana xwe nivîstî bû, ketin. Di ser hindê ra ku   ewî hîvî   ji wan kirin wî nekujin û pênç lîrên zêrîn li beramberî jiyana wan dan da dest jê berdin. Lê di dumahîkê de   Cuhî bû   qurbanîyê hindê, ku   li gel gundîyên xwe   neçû Romên Çîya…
  • Yek ji Cuhîyên gundê Bêtenurê   li devera Berwarî Bala bi navê   Zavo bazirganekî navdar ê deverê bû. Bazirganî   li navbera   Musulê û Hakkarîyan li Kurdistana Bakur dikir. Ji ber hindê çavên rêgiran li ser wî bûn. Hinek desthilatdar û axayan dixwast wî navbibin û samanê wî talan bikin.. Di Şefeqê ji şevên   sala 1947-1948 de   li dema ew bi bazirganîya xwe ve ji Musulê berev gundê xwe vegerîya, di rîya çîyayê Metînan serê Amêdîyê de li çîyayê pişta gundî nijdeyek li ber hate danîn û hate gullebaran kirin û hate kuştin..Belê wî ê File bi navê Toma li ser berevanîyê rijdibû. Her çende nijdevanan daxwaza xweradestkirinê jê dikirin. Lê ew berdewam bû, heta ew jî hate kuştin. Rêgiran dest bi ser samanê karwanê wan da girtin û birin.

 

Mîna me berî niha jî gotibû ew rûdanên di nav Kurdên Misilman bi xwe jî da   li wî serdemî çêdibûn,bi dehan caran jî rûdidan, ew d navbera Kurd û Cuhîyan da bi jantir û girantir bûn. Çimkî, eger kartêkirina wan rûdanan   ên me nîşanda     bi jan liser Cuhîyên Kurd da kartêkirine, li ser tevnê peywendîyên Kurd û Cuhîyan ket, ku ew jî pişkek bûn ji vî milletî. Giringtirîn belge   jî li ser vê çendê, ku Cuhîyên Kurd, ewên berev Filîstînê mişext bûn, wekî fêrbibûn di berdewam bûn rewşt û tîtalîyên xwe ên Kurdî biparêzin, revendek(lobî) Kurdî di nav Îsraîl da pêkînan û daxwaza mafên rewa ên Kurdan dikirin.

 

Jêder:

  • Wekî xwe bihête veguhastin
  • Sala 1934 ev lekolîn hatiye kirin
  • Wekî xwe bihête veguhastin
  • Wekî xwe bihête veguhastin

Ev gotar bi devoka Behdînî di kovara Metîn de hatibû belavkirin.. Min jî weki xwe ji tîpên Erebî wergerand li ser tîpên latînî..

 

R.Rodaro

26.11.2008

Şîroveyeke nû binivisêne

The content of this field is kept private and will not be shown publicly.

Plain text

CAPTCHA This question is for testing whether or not you are a human visitor and to prevent automated spam submissions.