Milli Aşireti ve Xanzaxan Araştırmaları İçin Notlar
Milli Aşireti hakkında yapılan ve yapılacak araştırmalara yardımcı olmak amacıyla bugüne kadar hiç kimsenin incelemediği bir kaynağa Max von Oppenheim’in çalışmalarına dikkat çekmek istiyorum.
M. V. Oppenheim 1899 yılında Wêranşarı ziyaret ediyor. O dönem Îbrahîm Paşayê Millî’nin tüm bölgede iktidarı dorukta olduğu olduğu bir dönemdi.
Arkeolog, diplomat ve araştırmacı olan Oppenheim’in Îbrahîm Paşayê Millî ile ilk karşılaşması 1899 yılına dayanıyor.
Oppenheim bir çok eserinde Îbrahîm Paşayê Millî’den her zaman saygı ile ve hürmetle söz ediyor. Ayrıca o yazılarının bir çok yerinde Îbrahîm Paşayê Millî’den “arkadaşım İbrahim Paşa” diyor.
Demek ki İbrahim Paşa ile Oppenheim’in arasındaki ilişkiler çok sıcak ve derin ilişkiler olduğundan dolayı o İbrahim Paşa’dan sürekli olarak “arkadaşım” diye söz edebiliyor.
Ayrıca İbrahim Paşa’nın Jön Türkler tarafından kalleşçe katledilmesinden sonra bölgeye giden Oppenheim’a İbrahim Paşa’nın çocukları “Apo”(Amca) diye hitap ediyorlar.
Oppenheim’i dünyada meşhur eden ve tanıtan Tell Halaf Kazılarıdır. Oppenheim’in anlatımlarına göre ilk defa kendisine Tell Halaf’da toprak altında çıkan “taşlar üzerine kazılan yazılar ve hayvanlardan söz eden İbrahim Paşaydı”
Burada sözü Oppenheim’a bırakalım:
„O dönemler Mezopotamya’ya bilhassa Firat nehrinin iki kolu olan Belix ve Xabur arasına yolculuk tehlikesiz değildi. O dönemler her bölge de bir Bedevi reisinin hakimiyeti altındaydı. İbrahim Paşa, Bedevi ve Kürdleri birleştiren büyük aşiret federasyonun şeyhiydi. İbrahim Paşa’nın ikametgah yeri Wêranşehîrdi. Wêranşehîr, Kürd Dağının güneyinde eski virane edilmiş bir yerleşim yeri, Mezopotamya’da Urfa ve Mardin arasında bulunuyor. Wêranşehîr Büyük Kostantin tarafından kurulmuştu. Bugün dahi büyük bir Hıristiyan Katedral’ın kalıntıları var. İbrahim Paşa terkedilmiş bu yerleşim yerini önemli bir bedevi ticaret merkezi haline getirdi. İbrahim Paşa Müslüman ve Hıristiyan ticaret adamlarını bölgeye çekerek yıkıntıların ortasında sabit evler inşa etti. İbrahim Paşa’nın kendisi tüm yıl boyunca Mezopotamya alanında Bedevi yaşamını sürdürüyordu. İbrahim Paşa, çadırlarıyla, deve sürüleriyle yayladan yaylaya dolaşıyordu.
İbrahim Paşa diğer çöl kenarında yaşıyan aşiret liderleri gibi Sultan Abdulhamid’ten kendi Suvarileri birliklerini, Hamidiye Alaylarını kurma hakkını aldı. Hamidiye Alayları Türkler tarafından iyi silahlarla donatıldı. İbrahim Paşa bu iyi silahların ve aktif ileri tutumu sayesinde Belix ve Xabur arasındaki ve Fırat’ın güneyinden kuzeydeki dağlık bölgeye kadar tüm aşiretleri yavaş yavaş kontrolu altına aldı. Hatta Mardin ve Urfa gibi büyük şehirlerin halkı Türk askeri garnizonlarına rağmen ondan çekiniyorlardı. Böylelikle Sultan’ın desteğine ihsan olan bu girişim ile İbrahim Paşa bağımsız bir Prens olarak ortaya çıktı.
Ben onun bölgesinde sefer yaptığımdan dolayı ülkenin törelerine uyarak kendisini ziyaret ettim. Ben onu bir günlük yolculuktan sonra Wêranşehîr’in Güney-Batısında Tektek Dağların eteğinde hayatımda görmediğim büyüklükte zebella çadırında gördüm. Çadırın Selamlık bölümü 2000 insanı alabiliyordu. Ben 25 adamımla 3 gün boyunca Paşa’nın yanında misafir olarak kaldım.
İbrahim Paşa, baştan başa mükkemel ve üstün bir şahsiyetti. İbrahim Paşa ile birlikte olmak bana zevk veriyordu. İbrahim Paşa Arapça diline hakimdi. Onunla saatler boyunca kan davaları ve çöldeki diğer aşiretlere karşı savaşları konusunda sohbet ettik. Böylelikle ben onun güvenini ve dostluğunu kazandım.“(G. Teichmann, G. Völker, Faszination Orient, Max von Oppenheim, Köln 2001, sayfa 177-178)
Oppenheim Îbrahîm Paşayê Millî’nin dostluğunu ve güvenini kazandıktan sonra İbrahim Paşa kendisine Ras El Ain köyünün kenarındaki tepede “kayalıklar üzerine işlenmiş resimlerden” söz ediyor.(age, sayfa 178)
Oppenheim “Die Beduinen” adlı eserinin I.Cildinde de yukarıda verdiğim alıntıdan biraz daha farklı olarak Îbrahîm Paşayê Millî’den söz ediyor:
Oppenheim şöyle yazıyor:
“Benim arkadaşım İbrahim Paşa büyük bir kesimi Kürdlerden ve küçük bir kesimi de Bedevilerden oluşan Milli Aşiret Federasyonunun başıydı. İbrahim Paşa 19.yüzyılın sonu ve 20.yüzyılın başında Yukarı Mezopotamya’da Osmanlı İmparatorluğunun için de bir çeşit devlet kurabilmişti. Ben İbrahim Paşa’yı 1899’da ziyaret ettiğim zaman iktidarının doruğundaydı. Milliler, Kürd Dağının eteğindeki bazı yarı göçebe aşiretler ve Yukarı Mezopotamya çöl kıyısındaki aşiretler Hükümet tarafından Hafif Süvari olarak yani Hamidiye Alayları olarak birleştirilmişti. İlk dönemler Türk subayları tarafından biraz eğitildikten sonra modern filintalarla donatıldı. Bir çok aşiret İbrahim Paşa’nın Alayları içinde yer alıyordu.
Her ne kadar İbrahim Paşa’nın kendisi eski de olduğu gibi büyük çadırıyla savaş ve korsanlık için çölde gezmesine rağmen, Urfa ve Mardin arasında bulunan Bizanslardan kalma harebe şehir olan Weranşehiri yeniden inşa ederek, halkı yerleştirerek bir başkent kurdu. O zaman Sultan Abdulhamid’in desteğine ihsan olan İbrahim Paşa’nın önünde Mardin, Urfa, Musul ve Der El Zor Türk Valileri titriyorlardı.
Sultan Abdulhamid’in yıkılışından sonra Jön Türk Hükümeti büyük zorluklarla ve büyük askeri güçlerle Milli Prensinin iktidarını yıktılar. İbrahim Paşa’ya karşı girişilen merkezi sürek avı neticesinden 1909’da öldü”(M.V Openheim, Die Beduinen, Cilt 1, sayfa 25-26)
Oppenheim 1911 yılında Wêranşehir’e gitiği zaman durumun ve ilişkilerin değiştiğini görüyor ve yeniden İbrahim Paşa üzerine duruyor:
“Ras El Ain’de karşılama beklediğimden farklıydı. İlişkiler tümden değişmişti. Millilerin güçlü Prensi İbrahim Paşa iktidardan düşürülmüştü. Abdulhamid’in düşürülmesinden önce 1908’de Sultan’ın ve arkadaşlarının emriyle İbrahim Paşa Arap ve Kürdlerden oluşan 1000 kişilik bir askeri güçle Şam’a gidiyor. Bu gidişin amacı Mekke ve Medine’ye giden Demiryolunun yapımını güvenlik altına almaktı. Sultan Abdulhamid’in iktidardan düşürülmesinden sonra İbrahim Paşa adamlarıyla hemen Wêranşehire dönüyor. Tam bu zaman kadiri mutlak Milli şefine karşı merkezi sürekli av başlıyor.
Jön Türk Hükümeti İbrahim Paşa’dan tüm modern silahları geri vermesini istiyor. İbrahim Paşa Jön Türklerin bu istemini reddettikten sonra Türk askerleriyle birlikte çevre aşiretleri İbrahim Paşa’ya saldırıyorlar.
Wêranşehir Türkler tarafından top ateşine tabi tutuldu. İbrahim Paşa Wêranşehir’I terk ederek Ras El Ain’e çekildi. Burada Çeçenlerde ona saldırıyorlar.( Bilindiği gibi Kafkasya’da Ruslardan kaçan yoğun bir Çeçen kitlesi Osmanlı devletine sığınmıştı. Bunların büyük bir kesimi devlet tarafından Ras El Ain’e yerleştiriliyor. Oppenheim 1899’da alanı ziyaret ettiği zaman bu Çeçenler İbrahim Paşa’ya bağlıydılar. Jön Türklerin İbrahim Paşa’ya karşı savaşı sırasında onlarda İbrahim Paşa’ya karşı savaşıyorlar- Aso)
Sonuçta hasta olan İbrahim Paşa çöle kaçarken hemen hemen yalnızken Tell Hesetsch’te ölüyor.” .“(G. Teichmann, G. Völker, Faszination Orient, Max von Oppenheim, Köln 2001, sayfa 184-185)
Oppenheim’in „İbrahim Paşa’nın hemen hemen tek başına çöle vurduğunu“ söylemesi bana pek mantıklı gelmiyor. Mutlaka İbrahim Paşa’nın oğulları ve Milli aşiretinin bir dizi savaşçısı da bu yolculukta İbrahim Paşa ile birlikteydiler.
Xanzaxana Millî/Kikî
Oppenheim’i okumadan önce Xanzaxana Millî/Kikî’yi hiç duymamıştım.
Xanzaxana Millî/Kikî’nin bir resmini yayınlayarak Millilerle yakın ilişkide olan arkadaşlardan yardım istedim.
Sevgili Eyüb Sinan Kıran devreye girerek “Xanzaxan’ın aslen Kikîlerden olduğunu Temo’nun Kikilerin çadırından öldürülmesinden sonra kandavasını sona erdirmek amacıyla Xanza’nın İbrahim Paşa’ya verildiğini” yazdı.
Ayrıca sevgili Eyüb ve sevgili Ali Buran “Xanza’nın Kikî Mîr’i İsmail Beg’in kızını olduğunu” yazdılar.
Bu bilgi Xanzaxan hakkında araştırma yapmak isteyen Kürdler için çok değerli bir bilgidir. En azından Xanzaxan’ın Kiki boyutunu da gün ışığına çıkarılmasına yardımcı olur.(Bir çok arkadaşın istemi ve önerileri sayesinde bu konu için sevgili Hemid Kılıçaslan’a başvurdum, Xanzaxan hakkında bildiklerini bana aktaracak)
Oppenheîm Îbrahîm Paşa’nın sağlığında ve daha sonra bir çok defa Wêranşehir’i ziyaret ettiği zaman defalarca Xanzaxan ile görüşmüştür. Oppenheim Xanzaxan ile yaptığı tüm görüşmeleri onlarca resimle sabit hale getirmiştir.
Milli aşireti ile ilgili amatorce ilgilenmeme rağmen Xanzaxan’ın bir dönem, İbrahim Paşa’nın ölümünden sonra Milli Federasyonun başına geçtiğini bilmiyordum.
Oppenheim’in bu konuda verdiği bilgi hem benim hem de Millilere ilişkin araştırma yapan tüm arkadaşlar için yeni bir bilgidir.
İbrahim Paşa, oğulları ve diğer Milli erkekleri Jön Türklere karşı savaşırken ve İbrahim Paşa’nın ölümünden sonra aranma durumuna düşerken aşireti yeniden toparlama görevi Xanzaxan’a düşüyor.
Xanzaxan İbrahim Paşa’nın ilk eşidir. Yani Mahmud Begê Millî’nin annesidir. “İlk eş olmak” ve “kan davası sonuçu evlenen kadınlar” büyük oranda güçlü karekter sahibiler.
Bir de “Kikî Mîrî Îsmaîl Beg’in “ kızı olmayı da bu tabloya eklediğimiz zaman Xanzaxan’ın Milli Aşiret Federasyonunu yeniden toparlamak için başa geçmesi mantıklıdır.
Sözü buradan Oppenheim’a bırakalım:
“İbrahim Paşa’nın şöhreti, ünü, itibarı ve prestiji ailesi içinde kaldı. İbrahim Paşa’nın ölümünden sonra ilk olarak enerjik, azimkar ve akılı ilk eşi Sitti Xanza ailenin ve hala kendilerine bağlı kalan taraftarlarının politik yönetimini eline aldı. Xanza yeni Jön Türk yönetimi ile barış yaptı. Mililer yeniden servet ve güç sahibi oldular. İbrahim Paşa döneminde Mezopotamya’da Bedevi aşiretleri arasında var olan itibarlarını yeniden elde ettiler.
İbrahim Paşa’nın oğulları kudretli insanlardı. Babaları tarafından eski bedevi fazilet ve erdemiyle, mert ve şövalye ruhuyla eğitilmişlerdi.
Ben Tell Halaf’ta kazı çalışmalarını yaparken, İbrahim Paşa’nın çocukları dev çadırlarını yakınımıza kurmuşlardı. Hemen kendilerine gittim. Ben aile tarafından çok içten ve sıcak karşılandım. Bana “Apo” diye hitap ettiler. Bugün dahi İbrahim Paşa’nın ailesinin mensupları bana “Amca “ diyorlar. “(age sayfa 185)
Sonuç olarak Oppenheim Milli Aşireti Federasyonu ve diğer bazı Kürd aşiretleri hakkında dev bir foto kolleksiyonu bıraktı. Kürd araştırmacıları için bulunmaz bir kaynaktır.
Milli Aşireti Kürd tarihinde önemli rol oynayan bir Kürd aşiretidir. Bu aşiret hakkında İngiliz, Fransız, Almanya, İtalya, Rus, İran, Osmanlı ve Kemalistlerin arşivlerinde bir dizi belge var.
Jön Türkler ve onların artıkları olan Kemalistler Milli Kürdlerin Hanedanlığına son verirken geride tam bir enkaz bıraktılar. Wêranşehrî yeniden viran ettiler. Îbrahîm Paşayê Millî’nin köşkünü harabe çevirdiler.(bir resmi var)
Her ne kadar Mahmud Beg daha sonra Milli Federasyonun başına geçse de İbrahim Paşa’nın ölümünden sonra Xanzaxan aşiret federasyonun politik direksiyonunu eline alıyor.
