Seyh Said'in katibi Liceli Fehmi Bilal'in yasam öyküsü?(2)

IKINCI BÖLÜMLICELI FEHMI BILAL FIRAT" Cûn ra, Cewlig ra, Darê Hêni û Murtezûn ra,Yew qefleyo gird nîyabi pêra,Senî kewtibi miyani esirûni Licê û HêniFehmi Bilali û Salih Efendi zûnaye yin bi."Yukaridaki dörtlük Kürtce'nin Kirdki "Zazaki" diliyle yazilmis, Vate dergisinin "30" sayisinda yayinlanmis olan Tarixe Cebaxcuri "Bingöl'ün Tarihi" adli siirimden alinmistir. Fehmi Bilal'in üstlendigi misyondan dolayi,tarihi bir sahsiyet olarak anmak,siirle edebilestirmek gerekir. Tarihimiz, sürekli vurgu yapttigimiz gibi dilimiz ve kültürümüzü yasaklayan,asimle eden, Kürdlük'le ilgili her türlü degeri inkar eden,yok sayan anlayislar tarafindan yazilmistir.Kürd arastirmacilari,tarihcilerinin isi cok zor oldugu tabiri caizse bir imtihan süreci yasamaktadirlar. Liceli Fehmi Bilal Kürd ulusal uyanismasinda siyasi,felsefik ve edebi yönüyle ön planda yer almasina ragmen yakin dönem tarihte kendisinden bahs edilmemesinden, hüzün duymaktayim. Biliyormusunuz,Liceli Fehmi Bilal ölmeden evvel hastaligi nedeniyle Türkiyede'ki Hastahanelerde tedavi olmayi red eden bir kisidir. Amed'de ölmeden evvel kendisine ilgi ve alaka gösteren bir avuc Kürd yurtseverinden baska kimse ne ilgilendi,ne sahip ciktti. Bunlarin basinda merhum Said Elci, Terzi Semsi,DDKO Amed üyesi olan Melle Xalid Aycicek,Eruh'lu Ehmed,Pecar'li Melle Amedi ilk akla gelenlerdir.Kürdler bu degerlerine acaba bugün sahip cikiyorlarmi,bakin üzülerek ifade ediyorum- ki hayir? Niye hayir oldugunu fazla gerilere gitmeden 2,3 hafta öncesine giderek , Kürd tarihcisi Cemsid Bender'in vefatinda'da ayni trajedi yasanmistir. Izmir ilinde Kürd kurum,kuruluslari,demokratik kitle örgütleri basta olmak üzere milyon'a yakin Kürd insani bu sehirde yasamaktadir. Cemsid Bender aramizdan bir yildiz gibi kayarak giderken Kürd halki bi-haberdir. Cemsid Bender'in sesiz ve sedasiz ölümüle ilgili Istanbul eski Kürd Enstitüsü baskani Sefik Beyaz'in sitem dolu sözlerini sizinle paylasmak istiyorum. Cemsid Hoca vefat etmeden önce bir süre hasahanede ve evde yatti,birkac kez telefonla görüstük ama hastahanede ziyaret edemedim,bunun icin cok üzgünüm. Ölüm haberini aldigimiz günün ertesi Sayin H.Mem ve Mustafa Agiri'le Izmir'e evine gittik,ama erken kaldirildigi icin cenazeye yetisemedik. Ne hazindir ki ,taziye evinde oturdugumuz 1,5 saat süresince aile dostu üc insandan baska gelen kimse yoktu,cok hüzünlendim. buna vefatindan daha cok üzüldügümü itiraf etmem gerekiyor. Bu kadar emek ve deger sahibi bilge bir insan böyle sessiz sedasiz gömülmemeliydi, böyle yanliz birakilmamaliydi. Bu gidis yüregimi kanatiyor,acitiyor. Cemsid Bender cok daha iyi ugurlamayi fazlasiyla hak ediyordu. Topragi bol olsun,ruhu sad olsun ve sevenlerinin basi sag olsun.Kürdler, örnek olarak verdigim Fehmi Bilal ve Cemsid Bender gibi degerlerine bu kadar duyarsiz,sahip cikamama duygusu,korumama duygusu, ulusal bilincten yoksunluk olarak görüp,bir trajedi olarak algiliyorum. Tarih,henüz bizim "Kürdler" önümüze bir deney yumagi koymustur. Bu yumagi analiz etmek önümüzde kacinilmaz bir görev olarak beklemektedir. Günümüzde nesnel "objektif" anlamda olgulari irdelemeyi basarmak,tarih dedigimiz düne bakmakla cözülür. Bu yumagi cözmek basarisini yalnizca tarihten dogru ders cikartabilenler basarir. Tarihini yazmayan,cözmeyen ve anlama "zahmetine" girmeyen tarih olma sürecinde dogru tarafta yerini alamaz.FEHMI BILAL'IN YASAM ÖYKÜSÜLiceli Fehmi Bilal aslen Lice merkezinden olup,herhangi bir asirete mensup degildir. Osmanli döneminde dini bilgilerini medresede aldigi gibi,o dönemlerde Rüstiye mektebini'de bitirir.Seyda Amedi'ye atfen bu bilgileri aktariyorum. Rüstiye mektebini Amede'mi,Farqin-de'mi bitirdigini tam hatirlayamadigini belirtiyor. Fehmi Bilal medrese egitimi ile Rüstiye okulu'nun beraber vermis oldugu,bilgi ve birikimle Lice cevresinde sayili okur yazarlardan biri olur. Fehmi Bilal Lice merkezinde dava vekiligi "Arzuhalci-lik" yapmaya baslar. Medresede ögrendigi Arapca ve Farsca'nin yaninda,okulda ögrendigi Osmanlica'yi ve o dönemde yürülükte olan Arap alfabesini mükemmel biliyordu.Amed'in Lice ilcesi,basta olmak üzere Amed ve cevresinde'de Kürd halki'nin bürokrasideki sorunlarini cözmek icin secttigi dava vekilligi sayesinde Kürd halki'nin sorunlarini,yasadigi zorluklari o dönemin kosullarindaki bürokrasinin baskisini cok iyi kavramistir. 1925 yilinda baslayan Seyh Said hareketi'nin Lice mintikasindaki en önemli destekcisi ve " müsavir" katibi olarak anilmaktadir. Seyh Said Darahini,Hani ve Lice mintikasina geldiginde yazismalar,telgraf ve bircok önemli kararlarin sözlü ve sifahi olarak ilgili kisilere bildirme görevlerini Fehmi Bilal tarafindan yürütülür. Seyh Said hareketi baslamadan evvel Lice'ye gelmesinden sonra etrafindaki kalabalik artmaya baslamistir. Bakin o dönemleri yasayan Fehmi Bilal'in hastaligi döneminde yanindan hic ayrilmayan tedavi süresince hic bir yardimini esirgemeyen DDKO Diyarbakir üyesi Lice'li Melle Xalit Aycicek'in, Fehmi Bilal'e atfen aktarimlarini sunmak istiyorum. Seyh Said Lice'ye gelmesiyle gövde gösterisine dönüsen gezileri,Azadi'nin Diyarbekir örgütününde dikkatini cekmistir. Bu konuda Liceli Fehmi Bilal Firat aciklamalari son derece önemli ve yakin tarihimize isik tutacak tesbitlerdir. " Bir dava'ya girmek icin Diyarbakir'a geldigimde, acilen Doktor Fuat tarafindan cagrildim. Bunun üzerine dava'ya girmeden Doktor Fuat'in muayenesine gittim. Dr Fuat'in yazdigi bir mektubu Seyh Said'e ulastirmasini istedigini,kendisinin de mektubu alarak Lice'ye gittigini ve mektubu Seyh Said'e ulastirdigini söylemistir. Mektubun iceriginde; kendisinin kalabalik kafileler halinde dolasmasinin dikkat cekttigini ,böyle giderse durumun kontrolden cikabilecegini,kalabaliklari dagitmasini,mümkünse gözlerden uzak bir yerde bahar'in beklenmesi önerisinde bulunur. Melle Xalit'in Fehmi Bilal'e dayanarak anlattiklarindan da anlasilan; örgütün alinan karar dogrultusunda hareket ettigi,durumun kontrolden cikmamasi icin caba sarf ettigi,ancak durumun Dr Fuat'in bütün cabalarina ragmen Piran'da kontrolden cikttigi,anlasilmaktadir. Hareket Piran'da patlak verdikten sonra Seyh Said Efendi'nin Lice'ye geldigi tarih olan 21 Subat 1925,bakin nasil anlatilmaktadir. Beyaz bir at üzerinde dimdik duruyordu. At'in basini Lice Müftüsü Abdulhamid'in oglu Sait Hoca cekiyordu. At'in solunda Seyh Said'in sekreteri,Liceli Fehmi Bilal vardi. Ilceye giriste protokol sirasinda yer alan ,Lice'li Molla Mustafa,Lice beylerinden Hakki ve Hüseyin At üstünde hemserilerine gülüm-süyorlardi. Liceli Fehmi Bilal'in ateist oldugu hakkinda sikca söylenen bu tesbiti Seyda Amedi'ye atfen aktarmak istiyorum. Liceli Fehmi Bilal hemserim ve aile dostum olmasi nedeniyle yakinen tanirim. Dogrusu namaz kilmazd,dini vecibeleri'ni yerine getirmedigi dogrudur. Fehmi Bilal medrese kültürü almis dini konulara vakif bilgili ve birikimli bir insandi. Dini vecibelerini yerine getirmemesini söyle izah ediyordu;Kürd ulusu özgürlemeyince'ye kadar namaz bizim üzerimize farz degildir,dogrusu da budur diyiyordu. Zaten Fehmi Bilal'in o günkü kosullarda yasadigi ortamin kosullarini iyi analiz edersek ateist fikirleri olmadigi gibi savunmasi da mümkün degildir. Günümüzde Seyh Said hareketi'nin ulusal karekterli mi,dini karekterli-mi oldugu yönünde özellikle resmi ve gerici cevrelerce tartisma oldugu'nu biliyoruz. Bu tartismalarin coguna'da tanikiz. Ulusal düsünceye sahip,ve sig "derin olmayan,dar düsünen" düsünen cevreler resmi ve gerici cevrelere sikca tekrarladigi bir söylem vardir. Seyh Said dindar ve ulema bir insan olup,bakin ateist düsünceye sahip olan Fehmi Bilal'i kendi sekreteri yapmistir. Eger hareket dini bir karektere sahip olsaydi,bu sahsi sekreteri yapmazdi,bu adam ulusalci ve Kürd'cü oldugu icin sekreteri yapmis,gibi ucuz ve derinligi olmayan tezler ortaya atilmaktadir. Bu ucuz iddialarda bulunan kesimlere Seyh Said Hareketinin ulusal karekterini ortaya koyan,Istiklal mahkemesi savcisi"Süreya Öngören",Ismet Inönü gibi resmi sahsiyetlerin anilarini okumalarini tavsiye ederim. Yine Binbasi Kasim'in itiraflari,mahkeme yargilamalarinda verilen mesajlar,hareket öncesi ve hareket bastirildiktan sonra Iran,Irak,Suriye kurdistanin'da yapilan örgütsel calismalar gibi yasanan bir cok olgular hareketin ulusal "Kurdistani"karekterini tartismasiz kanitlaridir. Liceli Fehmi Bilal hareket bastirildiktan tipki diger direnisciler gibi "bin xete" Irak,Iran ve Suriye Kurdistani'na gider. Fehmi Bilal sürgünde oldugu bu dönemlerde Hoybun cemiyetinin ana kongresinden önce 1927 yilinin Subat ve Mart aylarinda Irak Revanduz'da Seyyid Taha'nin evinde yapilan ve hazirlik amaci tasiyan Hoybun toplantilarina katilir. Bu kongrede ekibinin Seyh Said temsilcisi ve sözcüsü olarak katilir. Bu konuyla ilgili ayrintilara girmeyecegim. Liceli Fehmi Bilal sürgünde yasadigi bu dönemlerde Irak Ingilizlerin , Suriye ve Lübnan'da Fransizlarin kontrolündeydi. Fehmi Bilal sürgünde yasadigi bu dönemde Fransiz,Ingiliz ve Ermeni yetkilileriyle siyasi,bürokratik ve diplomatik kontaklari oldugu rivayet edilmektedir. Bu konuda elimizde saglikli bilgi olmadigi icin detaylarina girmeyecegim.Liceli Fehmi Bilal Türkiye'nin cikarmis oldugu af yasasiyla Seyh Said'in oglu Aliriza, kardesi Mehdi ile birlikte ülkeye dönüs yapar. 1933 yilinda Cumhuriyetin 10.yilinda cikarilan sürgün yasasiyla Seyh Said ailesi Trakya'ya Liceli Fehmi Bilal Isparta iline sürgüne gönderilir. Liceli Fehmi Bilal sürgünde yasadigi bu dönemde dava vekilligi yapilmasina yasak getirilir. Ekonomik ihtiyaclarini gidermek icin ciftcilik,amelelik yaparak ailesinin gecimini saglamaya calisir. Fehmi Bilal bakin o dönemdeki bir anisini Seyda Amedi'ye söyle aktarir.Îsparta'da sürgündeyken yasamini amelelik ve rencberlik yaparak geciriyordum. Cocuklarimdan Zerdüst ortaokul'a gidiyordu. Ben elimde kücük bir balta "darê",bag budama aleti makas vardi,isten eve dogru gidiyordum. Oglum,Zerdüst'ün Ingilizce ögretmeni ile karsilasttim. Ögretmen'e dedim-ki ? Oglumun Ingilizcesi niye o kadar zayif, diger dersleri cok iyidir. Ögretmen dönüp bana dediki ? beyefendi siz Ingilizce nereden biliyorsunuz cevabini aldim. Ögretmen'nin dikkatini demek cok cektim-ki israrla beyfendi siz nerelisiniz,hangi okulda okudunuz,neden bu kadar düzgün Türkce'niz, azda olsa Ingilizce bilmenize karsilik halen amelelik yapiyorsunuz sorulariyla karsilasttim. Ögretmenin bu israrli sorularina karsilik kendisini tanittigini ,belirtir. Liceli Fehmi Bilal yaklasik 14 yil Isparta sürgününden dönerek Diyarbekir,Darahini,Hinis beldelerinde yasamini devam ettirir. Fehmi Bilal özellikle dava vekilliginin büyük cogunlugu Seyh Said hareketinin baskenti ilan edilen Darhini "Genc" ilcesinde sürdürür. Yazi biraz uzun oldugu icin Fehmi Bilal'in oglu Sirri Firat'in yasamindan,Fehmi Bilal'in Darahini ,Diyarbekir yilari ve ölümü ile ilgili bazi anekdotlari 3. ve son bölümde yazacagim. Ayrica Fehmi Bilal'in Cebaxcur üzerine yazmis oldugu Kurmanci siirinide Zaza'ca cevirisini okuyucularla paylasmak istiyorum,selamlar. Orhan Zuexpayij