Nizar Eyub Guli/Çev: Aso Zagrosi

Xorasan, güneşin doğduğu yer yada doğu anlamına geliyor. Xorasan, İran'ın Kuzey Doğu yakasını kapsayan ovalık ve geniş bir bölgedir. Xorasan kuzeyde Türkmenistan ile doğu da ise Afganistan ile komşudur. Bu bölge farklı etnik, mezhepsel ve dinsel yapıların olduğu bir bölge olarak biliniyor. Aynı zamanda Xorasan İran'ın doğuya açılan kapısıdır. Çünkü, Xorasan İran'a yönelik tüm askeri saldırların ve doğudan İran'a göçeden milletlerin de kapısıydı.

Kürdlerde bu bölgenin demografik yapılanmasını teşkil eden etnik yapılardan biridir. Kürdlerin bu bölgeye ne zaman yerleştikleri tam olarak bilinmiyor. Öyle görünüyor ki Kürdler tarihin çok eski zamanlarında bu bölgeye yerleşmişler. Kürdlerin Xorasan'daki varlığında ilk söz edenler Müslüman yazarlar ve gezgincilerdir. Örneğin El Estexiri 4.yüzyılda(Hicri) göçebe Kürd aşiretlerinin Xorasan'daki varlığından söz ediyor „deve ve keçi sürülerinin sahipleri olduğunu“ yazıyor.(1) Ayrıca İbni Huqil, Xorasan'da Endexod şehrine işaret ediyor ve „Koyun ve deve sürleri olan 7 Kürd köyünden“ söz ediyor.(2) Bunlarında dışınca büyük tarihçi El Mesudi „ Xorasan'ı Kürd aşiretlerinin yaşadığı bir bölge“ olarak işaret ediyor.(3) Hicri takviminin 7.yüzyılında Yaqut El Hemewi Hirat ve Nişapur arasına düşen Kuhistan'dda Kürdlerin varlığına dikkat çekmiştir.(4)
Dikkatı çeken husus bu yazarlar Xorasan'daki Kürdlere ilişkin gerekli detaylı bilgeler vermemişlerdir. Bundan dolayı da biz bu aşiretlerin isimlerini, toplumsal konumlarını ve siyasi rolleri hakkında çeşitli kitapların sayfalarındaki kısa bilgiler dışında bir şey bilmiyoruz. Meşhur tarihçi İbni El Esiri Xoranan Komutanı Ebi Ali Bin Muhtac'ın ordusundaki büyük Kürd gruplarının varlığından söz ediyor. Xorasan serdarı 944(miladi) yılında Rukin El Dewli El Bihudi'ye karşı savaşlarda bu Kürdlerde yararlanmıştır.(5)
George Corzun diyor ki: „Kurd Keli adlı bir Kürd aşireti Xorasan ve Sistan bölgesinde bir devlet kurdu. Bu devlet Kirt diye biliniyor.. Bu devlet 1345 ve 1383 yılları arasında varlığını sürdürdü“.(6) diyor. Evet kaynak söz konusu devletin Kürd devleti olduğunu vurgulayan ilk kaynaktır. Hatta kitabında bir grup Kürd devleti ve Mirliğinin isim listesini veren Şerefname'nin sahibi dahi bu devletten sözetmemiştir. (7) Kürd tarihçisi Şeyh Muhamed Merdoxi Kürdistan Tarihi üzerine yazdığı eserinde „Kürd Keli“ aşiretinden söz ediyor.(8) Bu aşiret Hurilerden gelmektedir.(9)
Orta Çağın sonlarında bazı kaynaklar Xorasan'daki Kürdlerin varlığına işaret etmişlerdir. Timur Leng'in anılarında Xorasan'daki Kürdlerden sözediliyor ve „Kürdistan'dan Quçan şehrine geldiklerini“ söylüyor. (10)Timurleng'in anılarındaki bu tespit, Xorasan Kürdlerinin Kürdistan'dan oraya gittiklerine dair en açık ilk tespittir. Ayrıca İspanyol gezgencisi Klavicho kitabında Xorasan Kürdlerine dikkat çekiyor. Klavicho 1405 yılının ocak ayında Xuçan şehrine varıyor ve şöyle yazıyor: „Bu şehir Med bölgesinin ilk şehridir. Halkı Kürdler ve Taciklerden oluşuyor ve Şii mezhebindeler“(11)

Kürdlerin Xorasan'daki gerçek ve en geniş varlığı Sefewilerin ilk dönemlerine dayanıyor. Bu dönemde Kürdlerin yoğun bir şekilde Xorasan'a yerleşmeleri ve yerleştirmelerine dair tarihsel kaynaklar mevcuttur. O dönem Xorasan bölgesinde bazı gelişmeler ve değişimler meydana gelmişti. O dönem Xorasan'ın kuzey ve doğu sınırlarına yerleşen Özbek ev Türkmen aşiretleriyle Sefewiler arasında Xorasan savaş meydanı haline gelmişti. Osmanlılardan sonra Özbekler, Sefewi devletinin varlığı üzerine büyük bir tehlike oluşturuyorlardı. Örneğin Şah İsmail Sefewi döneminde(1501-1524) Özbekler Şibekxan(1501-1510) olarak bilinen Muhamed Şahbext adlı liderlerinin önderliğinde bölgeye yönelik büyük bir saldırı yaparak Kirman'a kadar İran'ın doğu bölgelerini ele geçirdiler.. Bu savaş Şibekxan'ın öldürüldüğü 1510 yılına kadar devam etti.(12) Şah Tahmasebi döneminde (1524-1576) Özbekler liderleri olan Abdullahxan'ın önderliğinde Xorasan'a yönelik 6 saldırı yaptılar.(13) Bundan dolayı Sefewi devleti Özbek saldırılarına karşı koymak için Kürd aşiretlerinden ve diğer milletlerden silahlı güçler toplama mecburiyetinde kaldı. Sefewi Şahı Kürdleri Xorasan savaş cephesine göndererek bir taşla iki kuş vurdu. Çünkü geçmişte yaşanan gelişmeler göstermişti ki Sefewi devleti Osmanlılarla var olan rekabetinde Kürdlere güvenmiyordu. Çaldıran savaşı(1514) ve daha sonra yaşanan savaşlarda bu durum ortaya çıkmıştı. Kürdler bu savaşlarda Osmanlı devletinin başarısında etkili bir rol oynadılar..(14) Ayrıca Sefewi devleti Kürdistan'da Kürd aşiretleri ve Mirlerinin başkaldırıları karşısında ciddi sıkıntılar yaşıyordu. Bundan dolayı Sefewi Şahı Kürdleri Xorasan'a sürerek bir yandan Kürd başkaldırılarından kurtuldu, diğer yandan ise Kürdlerden Özbek saldırılarına karşı askeri bir güç olarak yararlandı.(15)

Yine araştırmacıların bir çoğu ise Kürdlerin Xorasan'a sürülmesini esas olarak büyük Şah Abbas dönemine götürüyorlar(1577-1629) Ayrıca bazı kaynaklarda Kürd aşiretlerinin Xorasan'a sürülmesini Şah Tahmasb'ın dönemine götürüyorlar. Örneğin Şerefxan Bedlisi, Şerefname'de Şah Tahmasb'inin 1552 yılı cıvarında Siyah Mensuri Miri, Mir Xelil Beg'i Xorasan'a sürdüğününü ve bunun nedeni ise „ Siyah Mansur'a bağlı Kürdlerin yolları kestiğini, bazırganları soyduğunu ve bolge halkı için sorun yaratıkklarına“ bağlıyor.(16)
Başka bir yerde ise Şerefxan Şah Tahmasb'ın Çingini aşiretine karşı saldrırısından söz ediyor. Bu aşiretin ileri gelenleri ve reislerinden 500 kişi Xorasan üzeri Hindistan'a gitmeye karar veriyor. Hirat'a vardıkları zaman Hirat Komutanı Qazaqxan Tekelu tarafından karşılanıyorlar. Çünkü, „Şah Tamasb ile onun arasında sorunlar vardı“.Qazaqxan Tekelu onları Hirat ile Kabul arasına düşen Gurcistan'a yerleştiriyor. Belli bir dönem sonra Çingini aşireti güçleniyor ve liderleri Mir Budaq Beg Şah Tahmasb'ın ordusunda Özbeklerin saldırılarına karşı büyük bir direniş gösteriyor. 1592 yılında Mir Budaq Özbek lideri Abdumuminxan'ın 30 bin savaşçı gücünü geri piskürtüyor.(17)

Evet büyük Şah Abbas döneminde Kürdlerin Xorasan'a sürülmesi, örgütlü bir plan neticesinden ve çok yaygın bir şekilde tatbik edildi. Şah Abbas, 1602 yılında Kuzey Kürdistan'dan, Kafkasya'dan ve Azerbeycan'dan binlerce Kürd ailesini Qoçan, Şirwan, Bicnurd, Sebzewar ve Dergiz gibi şehirlere sürdü. Bu Kürdlerden bir kısmı Türkmenistan'a geçerek Aşqabad'a yerleştiler. Bazıları ise Afganistan'ın derinliklerine doğru giderek Hirat ve diğer Afgan şehirlerine yerleştiler.(18) Ayrıca Şah Abbas bazı Kürd aşiretlerini ise Qezwin gölünün güneyine Mazenderan ve Geylan mıntıkasına sürgün etti. Bu aşiretler: Çingini, Xiyaswend, Çemişgezek, Bacalan, Celilwend, Reşwend, Kakawend, Kirmani ve Bihotuyilerden oluşuyordu:(19) Alman yazar ve doğubilimcisi Henri Rine Xorasan'a sürgün edilen Kürdlerin sayısını 45 bin aile olarak tespit ediyor. Doğubilimcisi Frizer ise bu sayının 40 bin aile cıvarında olduğunu vurguluyor. Fakat, bölgenin durumu, Xorasan'ın coğrafi koşullarından dolayı Şah Abbas ancak 15 bin aileyi Xorasan'a ulaştırabildi.(20)
Kürdlerin Xorasan'a göçleri Sefewi devletinin yıkılmasından sonra da devam etti. Nadır Şah Efşari(1736-1847) dönemindede bazı Kürd aşiretleri Xorasan'a sürgün edilerek Qoçan ve Şirwan'ın kuzeyindeki dağlara yerleştirildiler. Özellikle 1731-1732 yıllarında Fars, Irak ve Azerbeycan'dan büyük bir kesimi Kürd olan çok sayıda aşiret Xorasan'a sürüldü.(21) Ayrıca Kürdlerin kendileride Nadir Şah'ın Afganistan ve Hindistan seferlerine katılıyorlardı. Örneğin Kürd tarihçisi Mesture Kurdistani şöyle yazıyor: „Ardelan Miri, Xan Ahmedxan ve bir grup Kürdistan ileri gelenleri 500 suvari ile 1737 yılında Nadir Şah'ın Hindistan seferine katılmıştır“(22)

Devam edecek

Çev: Aso Zagros