Giderek her lehçenin bir dil gibi algılanmaya başlandığı ve aidiyet duygusunun bu lehçe üzerinden şekillendiğini iyi gözlemlemek lazım. Kürtlerin lehçelerine göre Soran, Kurmanc, Goran ve Zaza diye tanımlandıklarına tanık olmaktayız. Bunun ne Kürtlerin birliğine ne de Kürtçe'nin gelişimine bir faydasının olmadığı açıktır.

Kürtçe'ye ilişkin belirtilmesi gerekenler kısaca; Hint-Avrupa dil ailesinin batı İran koluna mensup bir dildir. Kürtçe çok lehçeli, çok gramerli çok alfabeli ve daha birliği sağlanmamış bir dildir. Kürt coğrafyası dört ülke arasında bölünmüştür, aşiret sistemi hala toplumsal birlik önündeki en büyük engeldir, Kürtçe hala Kürtlerin yaşadığı her yerde eğitim dili değildir, Kürtçe ve Kürtler üzerinde baskı, inkar ve asimilasyon politikaları devam etmektedir. Tüm bu nedenlerden dolayı Kürtçe ve Kürtler arasında bir birlik hala sağlanamamıştır. Ulusal birliğin dil birliğinden geçtiği gerçeğinden hareketle Kürtçe'de lehçeler hakim oldukça Kürtler arasında dil birliğinin gerçekleşmeyeceğini ve bunun doğal sonucu olarak da Kürtlerin ulusal birliğinin gerçekleşmeyeceğini söyleyebiliriz. Kimliğin en büyük göstergesi olan dil alanındaki parçalı görüntü aslında Kürtlerin parçalı görüntüsüdür. Bu durumun ortadan kalkmasının tek yolu; tek alfabe, tek gramer ve ortak dildir. Kürtçe üzerine bu analiz dizimizi, Kürtçe'nin lehçelerinin karşılaştırılmasını içeren örneklemelerin devamıyla sonlandıralım:

Bazı kelimeler

Kurmancî: jin, jiyan, dû, ba, deng, berf, sal, mal, nav, spî, zebeş, girs, nêzîk, kêm, av, der, hêk, guh, dûr, erzan Soranî: jin, jiyan, pey ba, deng, befir, sal, mal, name, sipe, zebeş, girs, nêzîkî, senik, aw, dever, hêlke, guwê, dur, herzan Zazakî: ceni, ciwiyayiş, pey, va, veng, vewre, serre, keye, name, sipî, zebeşe, gir, nejdi, şenik, awe, der, hak, goş, dûrî, erjan Goranî: jeni, jiway, dua, va, deng, werwe, sal, mal, naw, sifîd, şamî, geura, nizîk, kem, aw, der, hak, gos, dûr, erjan Türkçe: kadın, hayat, arka, rüzgar, ses, kar, yıl, ev, isim, beyaz, karpuz, büyük, yakın, az, su, dışarı, yumurta, kulak, uzak, ucuz. Kelimelerle ilgili önemli noktalar: 1) ’Kadın' kelimesi Kurmancî ile Soranî'de (jin, jin) ve Zazakî ile Goranî'de (ceni, jeni) aynıdır 2) ’Hayat' kelimesi Kurmancî ile Soranî'de (jiyan, jiyan) aynıdır ama Zazakî ile Goranî'de (ciwiyayiş, jiway) farklıdır. 3) ’Rüzgar' kelimesinde Kurmancî ve Soranî'de ’b' harfi varken bunun Zazakî ve Goranî'de ’v' harfine dönmesi dikkat çekicidir. (ba-va) 4) ’Kar' kelimesi Kurmancî ile Soranî'de (berf, befir) ve Zazakî ile Goranî'de (werwe, verwe) benzerdir. 5) Kelimelerde j, z (erjan, erzan), b, v (ba, va), z, j (nêzik, nejdi), d, v (deng, veng), s, h, w, ş (gos, goş, guh, guwê), w, m (naw, name) v, w (av, aw) f, p (sifîd, spî) sessiz harflerinin birbirine dönüşümü vardır. Kelimelerde yine e, ê (kem, kêm), u, û (dur, dûr), ê, i (nêzîk, nizîk) o, u (gos, guh) a, ê (hak, hêk) e, i (jeni, jin) sesli harflerinin birbirine dönüşümü vardır. 6) Tüm farklara rağmen kelimelerin yüzde 80 aynı olması dikkat çekicidir.

İsim tamlaması (Zamir ile)

Kurmancî: Dilê min, Dîlê te, Dilê wî, Dilê wê, Dilê me, Dilê we, Dilê wan Soranî: Dilîm, Dilît, Dilî, ———, Dilman, Diltan, Dilyan Zazakî: Zerriya min, Zerriya to, Zerriya ey, Zerriya aye, Zerriya ma, Zerriya şima, Zerriya înan Goranî: Dilim, Dilit, Diliş, Dileş, Dilman, Diltan, Dilşan Türkçe: Benim kalbim, Senin kalbin, Onun kalbi, ————, Bizim kalbimiz, Sizin kalbiniz, Onların kalbi Zamirle isim tamlamasında önemli noktalar: 1) Soranî ve Goranî lehçelerinde, isim tamlamalarının yapılış şekli benzerdir. ’Benim kalbim, Senin kalbin, Bizim kalbimiz ve Sizin kalbiniz' tamlamaları her iki lehçede de aynıdır. (Dilim, Dilit, Dilman, Diltan) 2) Soranî haricindeki tüm lehçelerde ’Onun kalbi' tamlamasının hem eril hem dişil şekli vardır. (Dilê wî, Dilê wê- Zeriya ey, Zeriya aye- Diliş, Dileş) 3) Kurmancî ve Zazakî lehçelerinde isim tamlaması yapılırken iyelik zamirleri bozulmaya uğramamaktadır. İyelik zamirleri, isimlerden ayrıdır. 4) Goranî ve Soranî lehçelerinde, tamlama yapılırken iyelik zamirleri sondan bitişik olarak eklenir ve şekilleri bozulmaya uğrar. 5) Zazakî lehçesindeki ’Zerri' kelimesi dişildir. Eğer eril bir kelimeyle tamlama yapsaydık şu şekilde olacaktı: Vengê min (Benim sesim) Veng, eril olduğu için ’ê' ekini, Zerrî dişil olduğu için ’a' ekini alır.

İsim tamlaması (isim ile)

Kurmancî: Pirtûka Baran, Pirtûkên Baran, Destê Delal, Destên Delal Soranî: Pirtûkî Baran, Pirtûkekanî Baran, Destî Delal, Destekanî Delal Zazakî: Pirtûka Baranî, Pirtûkê Baranî, Destê Delale, Destê Delale Goranî: Ktewu Barani, Ktewani Barani, Destu Delali, Destani Delali Türkçe: Baranın kitabı, Baranın kitapları, Delalın eli, Delalın elleri

İsim ile isim tamlamasında önemli noktalar:

1) Zazakî'de hem tamlayan hem de tamlanan ek alır. (Pirtûk-’a' Baran-’î', Dest-'ê' Delal-’e') 2) Zazakî'de, hem tamlayan hem de tamlanan erillik dişillik durumuna göre farklı ekler alır. Tamlanan durumundaki Pirtûk dişil olduğu için ’a' eki, Dest eril olduğu için ’ê' eki almıştır. Yine tamlayan durumdaki Baran eril olduğu için ’î' eki, Delal dişil olduğu için ’e' eki almıştır. Tamlamalarda cinsiyete göre ek alma durumu tüm isimlerde geçerlidir. 3) Tamlamalarda; Zazakî ve Kurmancî'de tamlanan cinsiyete göre değişik ek alırken(Pirtûka, Destê, Pirtûka, Destê) Goranî ve Soranî'de farklı ek alma durumu yoktur. (Ktewu, Destu, Pirtûkî, Destî) 4) Goranî'de, tıpkı Zazakî'de olduğu gibi, hem tamlayan hem tamlanan ek almaktadır. (Ktewu Barani). Ama Goranî'de kelimeler eril veya dişil olmalarına göre farklı ek almamaktadır (Dest-u:eril, Ktew-u: dişil.

Sıfat tamlaması

Kurmancî: Hespê reş, Hespeke reş, Hespên reş, Marê mezin, Mareke mezin, Marên mezin Soranî: Espî reş, Espeki reş, Espanî reş, Marî mezin, Mareki mezin, Maranî mezin Zazakî: Astorê siyayî, Astorêde siyayî, Astorê siyayî, Morê girsî, Morêde girsî, Morê girsî Goranî: Espi reş, Espeke reş, Espe reş, Mari geura, Mareke geura, Mare geura Türkçe: Siyah at, Siyah bir at, Siyah atlar, Büyük yılan, Büyük bir yılan, Büyük yılanlar Sıfat tamlamasında önemli noktalar: 1) Çoğul tamlamalarda ise alınan ekler ve tamlamanın yapılma şekli açısından her dört lehçede de farklılıklar vardır. (Hespên reş, Espanî reş, Astorê reş, Espe reş). 2) Kurmancî, Soranî ve Goranî lehçelerinde ’Siyah bir at' tamlamasındaki bir anlamı aynı ekle verilirken şekilde yapılırken ( Hespeke reş, Espekî reş, Espeke reş), Zazakî lehçesinde farklı bir ekle verilmiştir. (Astorêde siyayî) 3) Zazakî lehçesinde hem tamlayan hem de tamlanan ek alır. Astor eril olduğu için tamlayan ’î', tamlanan ’ê' ekini alır (Astor-ê siya-yî). Eğer dişil bir kelimeyle tamlama yapsaydık şu şekilde olacaktı: Manga girse. (Mange-a girs-e. Burada dişil olan Mange kelimesindeki ’e' harfi düşmüş ve dişil tamlanan kelimelere gelen ’a' eki gelmiştir, tamlayan olan girs kelimesine de ’î' eki gelmiştir. Hem tamlayanın hem de tamlananın ek alması durumu sadece Zazakî lehçesinde vardır.

Bazı Fiiller

Kurmancî: çûn, nivîsandin, rûniştin, şûştin, dîtin, xwarin, kuştin, ketin, firotin, kirin Soranî: çûn, nuştin, daniştin, şuten, ditin, xwarin, kuştin, kewtin, firoştin, kirdin Zazakî: şiyone, nivistine, roniştine, şutene, diyene, werdene, kiştene, kewtine, rotişîne, kerdene Goranî: çûn, nusîn, royştin, şîtin, dîtin, wardin, kuştin, kewtin, wrêtin, kerdin Türkçe: gitmek, yazmak, oturmak, yıkamak, görmek, yemek, öldürmek, düşmek, satmak, yapmak Fiillerde önemli noktalar: 1) Zazaki lehçesinde diğer lehçelerden farklı olarak tüm fiilerin sonunda ’e' harfi vardır. (kerdene-kirin,kirdin, kerdin) Ayrıca Zazakî'deki ; gitmek (şiyone), görmek (diyene), öldürmek (kiştene) yemek (werden), satmak (rotişîne) filleri diğer lehçelerden farklıdır. 2) Kurmancî lehçesinde; düşmek (ketin) yıkamak (şuştin) fiilleri diğer lehçelerden farklıdır. 3) Soranî lehçesinde; oturmak (daniştin) fiili diğer lehçelerden farklıdır. 4) Goranî lehçesinde; yemek (wardin), satmak (wrêtin) fiilleri diğer lehçelerden farklıdır. 5) Yazmak (nivîsandin, nuştin, nivistine, nusîn), yapmak (kirin, kirdin, kerdene, kerdin) fiilleri tüm lehçelerde farklıdır. 6) Kurmancî'de nivîsandin, Soranî'de daniştin, Zazakî'de şiyone, diyene ve rotişîne, Goranî ’de ise wrêtin fiilerinde diğer lehçelere oranla çok farklılık vardır.

Fiil çekimi

(-di li geçmiş zaman) Kurmancî: Ez Ketim, Tu Ketî, Ew Ket, ——-, Em Ketin, Hûn Ketin, Ew Ketin Soranî: Min Kewtim, To Kewtit, Ew Kewtî, ————, Ême Kewtman, Êwe Kewtan, Êwan Kewtyan, Zazakî: Ez kewtu, Ti Kewta, O Kewto, A Kewta, Ma Kewtime, Şima Kewtê, Ê Kewtê Goranî: Min Kewtim, To Kewtit, Aw Kewtiş, Awe Kewteş, Em Kewtman, Şima Kewtan, Awe Kewtşan Türkçe: Ben düştüm, Sen düştün, O düştü, ........., Biz düştük, Siz düştünüz, Onlar düştüler Fiil çekiminde önemli noktalar: 1) Zazakî ve Goranî lehçelerinde ’O' zamiri için hem eril hem dişil çekim vardır. O Kewta (eril), A Kewta (dişil), Aw Kewtiş (eril), Awe Kewteş (dişil). 2) Goranî ve Soranî fiil çekimleri benzerlik göstermektedir. (To Kewtît, Min kewtim, Em Kewtman, Şima Kewtan) 3) Kurmancî lehçesinde çoğul fiil çekimlerinin her üçünün sonu aynı ekle bitmektedir. (Em ketin, Hûn ketin, Ew ketin) 4) Goranî ve Soranî lehçelerinde (dili geçmiş zaman çekimi yaparken) fiil çekimi ve zamirle isim tamalaması yaparken aynı mantık uygulanır. Zamirle isim tamlaması ve fiil çekiminde kelime sonlarına aynı ekler gelir. (Soranî: Dilîm- Kewtim, Dilît, Kewtit, Dilî Kewtî, Dilman-Kewtman, Diltan-Kewtanan. Goranî: Dilim-Kewtim, Dilit-Kewtit, Diliş-Kewtiş, Dileş-Kewteş, Dilman-Kewtman, Diltan-Kewtan, Dilşan-Kewtşan)

Tekillik-çoğulluk

Kürtçe'nin her lehçesinin tekilden çoğul yapma eki farklıdır. Kurmancî için ’–an', Soranî için ’–ekan', Zazakî için ’–i' ve Goranî için ’–e' eki kullanılır. Kurmancî için örnekler: Hesp - Hespan, Çav - Çavan, Bajar - Bajaran (At - Atlar, Göz, - Gözler - Şehir, Şehirler) Soranî için örnekler: Mal - Malekan, Dest - Destekan, Name - Namekan (Ev - Evler, El - Eller, İsim - İsimler) Zazakî için örnekler: Doman - Domani, Hewr - Hewrî, Zern - Zernî (Çocuk - Çocuklar, Bulut - Bulutlar, Altın - Altınlar) Goranî için örnekler: Dil - Dile, Roç - Roçe, Sal - Sale (Kalp - Kalpler, Gün - Günler, Yıl -Yıllar) Tekillik çoğulluk ile ilgili önemli nokta: Çoğul eklerinde, Kurmancî ve Soranî arasında bir benzerlik mevcutken diğer lehçeler arasında bir benzerlik mevcut değildir.)

Günler

Kurmancî: Yekşem, Duşem, Sêşem, Çarşem, Pencşem, În, Şemmî Soranî: Yekşamma, Duşemma, Seşamma, Çwarşamma, Pencşamma, Cuma, Şamma Zazakî: Yewşeme, Dişeme, Sêşeme, Çarşeme, Pancşeme, Înî, Şeme Goranî: Yeksemme, Dusemme, Sesemme, Çwarsemme, Pencsemme, Cuma, Semme Farsça: Yekşenbe, Doşenbe, Seşenbe, Çeharşenbe, Pencşenbe, Come, Şenbe Türkçe: Pazar, Pazartesi, Salı, Çarşamba, Perşembe, Cuma, Cumartesi Günler ile ilgili önemli nokta: Cuma gününde lehçeler arasında biraz değişiklik olsa da tüm lehçelerde birbirileriyle ve Farsça ile benzerlik nettir.

Sahiplik durumu

Kurmancî: Hespek min heye, Hespek te heye, Hespek wî heye, Hespek wê heye, Hespek me heye, Hespek we heye, Hespek wan heye (Hespê min tine ye) Soranî: Espekem heya, Espeket heya, Espekey heya, —-, Espekeman heya, Espeketan heya, Espekeyan heya (Espem niye) Zazakî: Astorêde min esto, Astorêde to esto, Astorêde ey esto, Astorêde aye esto, Astorêde ma esto, Astorêde şima esto, Astorêde înan esto (Astorê min çino) Goranî: Espekem hen, Espeket hen, Espekiş hen, Espekeş hen, Espekeman hen, Espeketan hen, Espekeşan hen (Espem nia) Türkçe: Bir atım var, Bir atın var, Bir atı var, ————, Bir atımız var, Bir atınız var, Bir atları var (Atım yok) Sahiplik durumunda önemli noktalar: 1) Sahiplik durumunda da Soranî ve Goranî lehçelerinde yine zamir anlamı sondaki eklerle sağlanmaktadır. (Espeke-’m', Espeke'y', Espeke'şan'). Aynı zamanda sahiplik durumu oluşturulurken yine her iki lehçede hem fiil çekimi hem de isim tamlamasında olan mantık uygulanmaktadır. (Dilim, Kewtim, Espekem) 2) Sahiplik durumu yapıcı kelimelerden Heye, Heya, Hen kelimeleri arasında benzerlik varken, Esto kelimesi farklıdır. 3) Soranî haricindeki diğer lehçelerde ’Onun bir atı var' çekimi hem eril hem dişil olarak yapılmaktadır. (Hespek wî heye, Hespek wê heye- Astorêde ey esto, Astorêde aye esto- Espekiş hen, Espekeş hen) 4) Zazakî lehçesinde eril ve dişil kelimelere göre ’var' kelimesinin sonu değişmektedir. Astorê min esto (Astor eril olduğu için ’esto' kullanılır) Manga min esta (Burada ise Manga (inek) dişil olduğu için ’esta' kullanılır. Eril kelimeler için var kelimesisin sonu ’o' harfiyle, dişil kelimeler için ise ’a' harfiyle biter.

Kürtçe ve lehçelerinin bugünü ve geleceği

Kürtçe'de dil birliği gerçekleştiğinde lehçeler zenginlik olabilir ama günümüzde lehçeler Kürtlerin birliğini engelleyen faktörlerden biridir. Her lehçenin ayrı alfabesi, fonetiği, grameri ve kuralları vardır. Dört lehçeyi anlayabilen Kürt neredeyse yoktur ve lehçeler arasındaki ayrışma artarak sürmektedir. Giderek her lehçenin bir dil gibi algılanmaya başlandığı ve aidiyet duygusunun bu lehçe üzerinden şekillendiğini iyi gözlemlemek lazım. Kürtlerin lehçelerine göre Soran, Kurmanc, Goran ve Zaza diye tanımlandıkları ve lehçeler arasında birbirilerini yasaklamaya varan bir mücadelenin yaşandığını görmekteyiz. Bu durumun ne Kürtlerin birliğine ne de Kürtçe'nin gelişimine bir faydasının olmadığı açıktır. Günümüze kadar sürekli dış saldırılara maruz kalan Kürtçe şimdi de Kürtlerin saldırılarına mı maruz kalacak? Buna acil bir çözüm bulunmalıdır. Kürt siyasetçi, aydın ve dilbilimcilerinin bir an önce dil birliği konusunu ele almaları gerekmektedir. Kürtlerin ve Kürtçe'nin geleceği dil birliğindedir. Kürtlerin birliği Üst Ortak Kürtçe'nin yaratılmasındadır. Gerçek bu ama yüzyıllardır tüm inkar, imha, baskı ve asimilasyon politikalarına canları pahasına direnen, dört ülkenin zulmüne rağmen yok edilemeyen, mücadaleleriyle tüm dünyada kendilerinden bahsettiren Kürtler, hem ulusal hem de dil birliklerini sağlayacaklardır. Benim bu yazımda dile getirdiğim gerçekleri bir çok Kürdün gördüğüne ve yetkili konumda olanların buna çareler düşündüğüne inanıyorum. Umarım yazdıklarım Kürtçe'nin dil birliğinin sağlanması için küçük bir katkı olur. Not: Bazı kesimlerin hala kafalarını kuma gömerek, ’Kart Kurt', ’Kürtçe aslında Türkçe'dir' ve ’Kürtler dağlı Türklerdir' tezlerinin temelinin olmadığını bir daha göstermek için bu analizde Türkçe Kürtçe karşılaştırması da yapılmıştır. Karşılaştırmalarda Türkçe ve Kürtçe'nin ne kadar farklı iki dil olduğu net olarak görülmektedir.

BİTTİ

YENİ ÖZGÜR POLİTİKA