Nizar Eyub Guli/Çev: Aso Zagrosi

Şah Nadır, 1747 yılında Qoçan'da baş gösteren Çemişgezek ve Qereçurlu aşiretlerinin devrimini bastırmak için ordunun başında gittiği bir esnada öldürüldü.(23) Bu olaydan sonra bazı Kürd aşiretleri eski gerçek meskenlerine yani Kürdistan'a döndüler. Bu aşiretler içinde Zend Devletini (1753-1794) kuran Zend aileside vardı. Kerimxanê Zend bu aileden geliyor. Bu aile uzun süre Dergiz şehrinde Çepşelu adlı Kürd aşiretinin içinde yaşamıştı.(24)

O sürülen Kürdler süreç içinde Kürdistan'ın dışında Kürdlerin yaşadığı geniş bölgeler oluşturdular. Zaman içinde sayıları artı, çoğrafyaları genişledi. Hatta İran'ın Kuzey doğu kesimindeki bazı şehirler Kürd rengini aldılar. Bundan dolayı bazı tarihçiler Quçan, Şirwan, Dergiz, Bicinurd ve Çinaran gibi şehir ve kazaları „Xorasan Kürdistanı“ olarak adlandırıyorlar.(25)
Xorasan Kürdleri yada Xorasan Kürdlerinin tanındığı isim olan Kirmançlar geniş aşiret, kabile ve aileler arasında bölünmüşlerdir. Burada hepsini verme imkanımız yok. Bazı büyük aşiretler Xorasan Kürdlerinin temelini teşkil etmekteler. Bunlardan biri Çemişgezek aşiretidir. Bu aşiret çeşitli büyük kollara ayrılıyor. Bunlardan biri Zaferanludur. Bu aşiret, Quçan, Meşhed, Bacgiran ve Dergiz şehirleri arasında dağılmıştır.(26) Bu aşiret, Xorasan'daki en büyük Kürd aşireti olarak biliniyor. Bu aşiretin liderleri „Serdar“ olarak tanınıyorlar. Xuçan şehri bu aşiretin esas merkezi olarak biliniyor. Doğubilimcisi Frizer 19.yüzyılın ilk yarısında bu aşiretin demografik durumunu 25 bin yada 30 bin aile olduğunu tespit ediyor.(27) Bu aşiret Sefewiler döneminde küçük bir Beylik kurabildi ve varlığını Fetih Elişah Qaçari dönemine kadar sürdürebildi. Fetih Elişah Qaçari'nin yardımcısı Abbas Mirza 1832 yılında bu Mirliği yıktı.(28)
Çemişgezek aşiretinin diğer bir kolu ise Kikanlu'dur. Kikanlu, kendi içinde Zilan ve Milan diye iki ayrı kola ayrılıyor. Ayrıca Xorasan'ın bir çok bölgesine ve özellikle Bicinurd şehrine dağılan Şadlu ve Qereçorlu adlı aşiretlerinin tümünün aslı Kürd Çemişgezek Mirliğine dayanıyor. Bu Mirlik Kuzey Kürdistan'da Van gölüne yakındır. Şeferxan Bitlisi uzun bir şekilde bu Mirlikten söz ediyor.(29) Bu Mirliğin aşiretleri 1598 yılında sürgün edilmişler ve geçici olarak Tahran'ın yakınındaki Weramin ovasına yerleştirilmişler. Daha sonra 1602 yılında Xorasan'a kaydırılmışlar.(30) Ayrıca bu aşiretlerin bazılarıda Şah Nadir tarafından sürgün edilmişler. 1732 yılında Zengene ve Amarlu aşiretleri Şirwan ve Qoçan'a yerleştirilmişler. Bu aşiretlerin dışında Balkanlu, Tukanlu, Reşwanlu, Rudkanlu, Zeydanlu, ve Şeranlu Xoçan şehrine yerleştirilmişler. Şêxanlu aşireti ise Dergiz, Goran ve Çinginiler Nişapur'a ve başka aşiretlerde Xorasan başkenti Meşhed'e yerleştirilmiş.(31)
.
Xorasan Kürdlerinin büyük çoğunluğu şehir ve köylerde yaşıyorlar.. Ayrıca bazı Kürd aşiretleri de hala göçebe ve yarı göçebe bir hayat sürdürüyor.(32)

Xorasan Kürdlerinin kullandığı dil ve toplumsal gelenek ve göreneklerine gelince, Xorasan Kürdlerinin çoğunluğu Kürdçe'nin Kuzey Lehçesini kullanıyor.(33) Fakat, Farslarla, Türkmenlerle ve Afganlarla birlikte yaşadıklarından dolayı dillerinden değişiklikler olmuş ve tüm bu dillerin karışımı gibi bir şey ortaya çıkmıştır. Hatta o dereceye varmıştı ki, Henri Field „Xorasan Kürdleri Lorlar gibiler. Doğu Kürdistan Kürdlerinden farklılar(34) Rus Doğubilimcisi Birizini ise Kürdçeyi doğu ve batı lehçesi olarak sınıflandırıyor. Ona göre Xorasan'da yaşıyan Kürdlerden Bicunurd'da yaşıyan Şadlu, Samxan'da yaşıyan Zaferanlu ve Qereçorlu Doğu Lehçesini kullanıyorlar. Birizini bu Kürd lehçeleri üzerine olan bu araştırmayı Tahran'da ilişkiye geçtiği bazı Xorasan Kürdleriyle yaptığı görüşmelere dayandırıyor.(35)
Sadece Xorasan Kürdlerinin dillerinden değişim olmadı, aynı zamanda mezheplerinde de değişimler oldu. Xorasan Kürdleri bir kaç yüzyıldan beri o alanda bulunmaları ve bölge halkıyla yakın ilişkileri ve özellikle Şiilerin kutsal merkezlerinden biri olan Meşhed'e yakın olmalarıda etkili olmuştur. Tüm bu gelişmeler Xorasan Kürdlerinin Şii ve Sünni mezheplerine sahip olmalarını beraberinden getirdi. Xorasan Kürdlerinin çoğunluğu Şii(12 İmam) mezhebine bağlıdır. Şii Kürdler Xorasan Kürdlerinin %68 oranını teşkil etmekteler. Xorasan Kürdlerinin %4'ü Alevi, %2 Ehli Hak-Yarsan, %17'si ise Hanifidir.(36)
Biz Xorasan'a yerleşen Kürdlerin sayısını tam olarak tespit edemiyoruz. Bizim elimizden bulunan bazı kesin olmayan bilgiler var. Örneğin Mirza Mehemed Huseyinxan Mustafi 1715 yılında yazdığı „Amari Mali we Nizami İran“ adlı eserinde şöyle diyor: „ Qorasan Kürdleri 19 Lek'ten oluşuyor.“ . Lek Farsça bir kelimedir. 100 bin anlamında kullanılıyor. Bu tezden hareketle Xorasan Kürdleri 1900000(bir milyon dokuz yüz bin) olması gerekir.(37) Bu verilen sayıda bir abartma var. Çünkü, bugün dahi Xorasan Kürdleri bu sayıya ulaşmıyor. İran'da ilk nufüs sayımı Anayasal Devrimden sonra (1906-1911) yapıldı. Bu sayımda Xorasan Kürdlerinin sayısı 43.350 kişi olarak veriliyor.(38) Bu nufüs sayımı sadece bazı Kürd aşiretlerini kapsamıştı, bundan dolayı gerçekten uzaktır. Kürdler Xorasan'da 1600 köyde ikamet etmekteler. Göçebe aşiretler 5000 aileden oluşuyor.(39) Nufüs sayımı yapanlarda bu işi yalnızca bazı mahalelerde ve köylerde yaptıklarını kendileri de söylüyorlar..

Xorasan Kürdleri adlı makale burada sona eriyor. Yazarın kullandığı kaynakları vermek gerekiyor.

Devam edecek

Çev: Aso Zagrosi