Direkt zum Inhalt

„İran Şah'ı Şah Riza Ferzende‘nin ismini duyduğu zaman vucudu titremeye ve yüzü kasınmaya başlıyordu.“(Celali, 2.ve son bölüm)


Celali Aşiretinin İran Şah'ına Karşı Direnişi(1930-1931)-2-

Dr. Yasin Serdeşti/Çev: Aso Zagrosi

İran devletinin bu büyük kayıplardan sonra, askeri cesareti zayıflamıştı. Türklerden yakınmaya başladılar. İran, Türkleri Kürdlerin sınırda sebep olduğu huzursuzluğa kulak asmadığından, İran ile birlikte Celali isyanına karşı ortak hareket etmediğinden ve ayaklanmanın devamının çıkarlarına vereceği zararların dimensiyonlarını anlamadığı varsayarak suçluyordu. İran devleti diplomatik ilişkilerini yoğunlaştırarak, askeri tatbikatları gerçekleştirerek ve askeri hazırlıklarını yaparak Celali Kürdlerinin ayaklanmasını bastırmak için harekete geçti. İran hükümeti general Muhetişmi'yi görevden alarak , onun yerine Kelbihlihan Nahçiwani'yi genel komutanlığa getirdi.
Iran devleti 6000 kişilik düzenli ordu ve Şahperest Kürd derbeylerinin oluşturduğu 1200 kişilik gayri nizami çaşlarla harekete geçti. Ayrıca İran devleti dağlık ve sarp alanlara yerleşmiş Kürd savaşçılarına ve ailelerine ulaşmaktan zorlanan orduya ve piyade güçlerine destek sunmak amacıyla askeri uçaklarıda harekete geçirdi.(15)

Kürd Celali savaşçılarının sayısı 600 ve 700 arasında değişiyordu. Bunlardan 300'u Ağri ayaklanmasından sonra Kuzey Kürdistan'dan tüfeng ve hafif silahlarla gelmişlerdi. Bunlar küçük gruplara ayrılmış ve ani baskınlar a dayalı savaşa hazırlıklıydılar. Agiri direnişçileri Broyê Heskê Telo'nun komutasında ve Ferzende'nin komutan yardımcılığı altında hareket ediyorlardı. O Ferzende ki denildiği gibi İran Şah'ı Şah Riza ismini duyduğu zaman vucudu titremeye ve yüzü kasınmaya başlıyordu.(16)

Kelbihlihan Nahçiwani'nin İran Maku güçleri bir grup Ararat direnişçileriyle birlikte dağlık alanda bulunan Haci İsmail Awri Celali kabilesine saldırmak amacıyla Siyahçeşme bölgesinde askeri yığınak yaptı. İran'ın bir askeri birliği 1931 yılının Temmuz ayının başlarında aşağı Ziwe bölgesine ve Dumanlı yamaçlarına saldırdılar. Bu çatışma Eyub Ağa şehid düştü ve Kürd savaşçıları Qirixlar'a doğru geri çekildi. Kelbihlihan Nahçiwani büyük hazırlıklardan sonra doğudan Sariocax dağlık alanına saldırdı. İran ve Kürd güçlerinin göğüs göğüse geldiği kanlı bir çatışma oldu. Bu çatışmada tanınan Kürd lideri Broyê Heskê Telo öldürüldü. Sonuçta İran güçleri bu dağlık alanı ele geçirdi. Açıktır ki Kürd savaşçıları büyük bir savunma yapmışlar. Kürdler, İran güçlerine büyük zararlar vermenin yanında İran Kuzey-Batı ordusunun genel komutanı general Kelbihlihan Nahçiwani'yi bu savaşta öldürüyorlar.(17)
Nahçiwani'nin öldürülmesinden sonra İran ordusunun başına Mahmudhan Emin getirildi. Mahmudhan ilk dönemlerde siyasi kanallarla ve görüşmelerle Kürd savaşçılarını dağdan indermeye, silahlarını bırakmalarını ve İran'ın içlerine gitmeye razı etmeye çalışıyordu. Fakat, Şah Rıza'nın Azerbeycan'a gelip Mahmudhan ile görüşmesinden sonra, Şah kendisinden kuvvet yoluyla, askeri saldırılarla ve şiddet aracılığıyla Kürd savaşçılarını yok etme talimatını veriyor. Şah Türklere de bir mektup göndererek sınırın bu tarafında İran'ın Kürd hareketine ve kışkırtıcılara her zaman karşı amansız olacağını bildiriyor. Şah Kürd direnişinin şiddetle bastırılmasının İran ile Türkiye'nin yakınlaşması ve bir antlaşmaya varmaları üzerine etkili olacağını düşünüyordu.

Bu andan itibaren general Mahmudhan askeri güçleri toplamaya başladı.

İran ordusu iki koldan Kürd düşmanlığı ile kudurmuş ve insafsız general Mir Huseyin Haşimi ve general Hoşmend Afşar komutalarında Kürd savaşçılarına saldırdılar. Kürd lideri Broyê Heskê Telo'nun şehid edilmesinden sonra Kürd güçleri Ferzende'nin komutasında toplamışlardı. General Mahmudhan'ın 1 Kasım 1931 tarihinde başlattığı saldırı başarılı oldu ve bölge Kürd savaşçılarından arındırıldı. Iran güçleri bu başarılarını büyük kayıplardan ve bir çok üst kademedeki subaylarını feda ederek elde etti. Bu subaylardan bölük komutanı Hasan Bin Sadr, Sirwan Aziz Ullah Bedirxan vs.(18) Sonradan İran bir plan neticesinden Kürd savaşçılarının önderi Ferzende'yi öldürebildi.
İran ordusunun Kürd savaşçılarına karşı son saldırısı esnasında, İran diplomatları Türklere yakınlaştılar, sınır sorunlarını çözmek için anlaştılar ve Kürd ulusal mücadelesine karşı birlikte hareket etme konusunda başarılı oldular. Tahran'da bulunan Türklerin özel temsilcisi Tevfik Rüşti, İran ordusun Kürd direnişine karşı başarılı olması ve Kürd liderlerini öldürmesinden sonra yaptığı açıklamada : „Sınır sorunları İran ve Türkiye'nin rıza göstermesi ve iki tarafın çıkarına uygun olarak çözülmüştür“ diyor(19)

Celali aşiretinin başkaldırısının bastırılması 1918-1939 yılları arasında zalim şah rejimine karşı yapılan son direnişin noktalanmasıydı. Fakat, Kürdlerin rahatsızlıklarına ve başkaldırılarına neden olan etmenler ve faktörler hep kaldılar.. Bırakın azalmayi , Kürdlerin hoşnutsuzluğu Şah rejiminin Kürdlere karşı geliştirdiği ulusal ve sınıfsal baskısına karşı daha da derinleşti. Bundan dolayı ikinci dünya savaşının başlamasıyla birlikte Kürd hareketi daha olgunlaşmış bir aşamaya girdi.

Son

Kaynaklar:

1)Henri Field, Hozakani Kurd, Wergêran û amadekirdini Huseyin Ahmed Caf, Baxda, Çapxaney Dar El Huriye, 1986, L.80,

2)A. Afşar Sistani, Nigahi be Azerbeycan Xerbi, Aşar Bastani w Cemiyet Şinas, çap 1349, ş, s 185,

3)Dr. Mehemed Cewad Mişkur, Nizami be Tarix Azerbeycan Xerbi, Aşar Bastani w Cemiyet Şinas, Tehran, Çap 1349, ş.s 180,

4)A. Afşar, serçawey nawbiraw, l. 570,

5)Dr. Kerim Abdulkerim, El hereke El Kurdiye fi Turkiya mn 1918-1927, Baxda, 1989, s.94-100, İhsan Nuri Paşa, İntifaza Agiri(1926-1930) tercume: Salih Berwari, Beyrut, 1990,

6)Kawe Biyad, Şoreş Krdhay Tirkiye we Taşir an bir Ruabet Xarici İran 1307-1310, Tehran 1374,

7)Kurte Mêjûyek le cullanewe netewiyekani Kurd, Kurdistan organi Hizbi Demokrati Kurdistani İran, jmare 91, L.21,

8)Serleşker Mahmud Emin, Xatirat Mehname Arteş Şahinşah, Frurdin, 1354, Şimare, 1, s 96,

9)Kurte Mêjûyek le cullanewe netewiyekani Kurd, Kurdistan organi Hizbi Demokrati Kurdistani İran, jimare 91, L . 21,

10)Chris Kutschera, Mejuy Kurd le sedey 19-20 da, Wergerani Mehemed Reyani, Çapi duyem, rebendani 1369, L. 172,

11) A. Afşar, serçawey nawbiraw, l. 565,

12)Serheng Ahmed Ahtimabyan, Tarixçe we Nirwi Taminye, Arteş İran, Mucele Arteş şahinşah, 1-3, sal pencem, 1325, S, 18-19,

13)Chris Kutschera, serçawey nawbiraw,, L. 173,

14)Dr. Said Bedel, Tarixçe we cinbeşiha mili Kurd, Az qirin 19. ta payan ceng duyem cihani, 1357, s 114,

15)Heman Serçawe

16) Osman Xwakerem, Ziring, Biçke Şêrani Kurd , Baxda, 1987, L 25,

17) Sertip Quli Begleri, Xatirat Yek Serbaz, Tehran, 1350, S, 78,

18)Bo ziyatir heman serçawe

19)İtilahat, 26, 1310

Çev: Aso Zagrosi

Neuen Kommentar schreiben

Der Inhalt dieses Feldes wird nicht öffentlich zugänglich angezeigt.
CAPTCHA This question is for testing whether or not you are a human visitor and to prevent automated spam submissions.