İhsan Nuri Paşa gibi yetenekli ve yurtsever bir Kürd subayının hareketin başına geçmesi, Türk devletinin daha çok paniklemesine neden oluyor. Çünkü, İhsan Nuri'nin Ağrı bölgesine gelmesi ile birlikte onun kişiliğinde Xoybûn Partisi hareketin siyasi, askeri ve örgütsel önderliğini üstleniyor. İhsan Nuri'nin bölgeye gelmesi birlikte “Kürd Ulusal Ligası-Xoybûn“un bağımsız Kürdistan için hazırladığı strateji ve taktikler adım adım uygulamaya konuluyor.
Kürd hükümetinin ilan edilmesi, idari ve askeri görevlendirmeler, peşmerge savaşını yoğunlaştırılması, “Agirî Ulusal Marşının“ hazırlanması, “Agirî“ dergisinin yayın faaliyetine sokulması, Ağrı dağına Kürd ulusal bayrağının çekilmesi, Kürd Peşmerge ve subayları için rozetlerin hazırlanması, kurtarılmış bölgelerde telefon şebekelerinin tesis edilmesi, Ağrı'nın dışında diğer Kürdistan bölgelerinde gerila savaşının yaygınlaştırılması Kuzey Kürdistan ulusal mücadelesi tarihinde bir ilkleri oluşturuyordu.
Burada şunu vurgulamak lazım Cibranlı Xalid Beyin önderliğinde oluşan “Azadi“ Kuzey Kürdistan tarihinde ülke zemininde oluşan en ciddi örgütlenmeydi. Fakat, 1925 Devrimi başladığı zaman, hareketin beyni pozisyonunda bulunan Cibranlı Xalid dahil olmak üzere bir çok temel kadrosu fiziki olarak Türk devleti tarafından yok edilmişti.(İhsan Nuri ve arkadaşlarının 1924 yılındaki Hakkari'deki başarısız girişimlerini de eklemek lazım)
Şêx Said Önderliğinde gelişen 1925 Devrimi çok yaygın ve geniş bir bölgeye yayılmasına rağmen hem spontanitelik önemli bir rol oynamış ve hemde hareketin ömrü kısa olmuştur. Yukarı Ağrı Kürd Direnişi esnasında gerçekleştirilen adımların bir çoğu 1925'de yoktu.
Zaten Ağrı'nın 5 yıl boyunca Türk devletine karşı direnmesinin sırı burada yatmaktadır. Ağrı'da Kürdler çok küçük bir güçle ve yaygın gerila eylemlikleri ile Türk devletini büyük açmazlarla karşıya bırakıyorlar.
Türk devleti, Ağrı direnişini kırmak için tarih boyunca Kürdleri kandırmak için giriştikleri tüm planları hayata geçiriyor. Ağrı direnişine katılan önder konumdaki kadroların bir çoğu Türk devletinin Kürd düşmanı politikalarının ve oyunlarının bilincindedirler. Ayrıca İhsan Nuri Paşa gibi dirayetli bir komutanın ve Kürd ulusal bilinci ile donanımlı bir şahsiyetin hareketin başında olması bu planların boşa çıkarılmasında önemli bir rol oynamıştır.(Detaylar için İhsan Nuri Paşa'ın Ağrı İsyanı, M.Kalman'ın Ağrı Direnişlerine bakınız)
O döneme kadar Kürd kadrolarının Kürdistan Bağımsızlık ve Özgürlük mücadelesi için yürütükleri diplomatik ilişkilere bakıldığında Azadî Örgütünün Başkanı Cibranli Xalid Bey'in Sovyetlerle girdiği ilişkileri bir kenara bırakırsak(geniş bilgi için Aris Arda arkadaşın çevirisini yaptığı “Sovyet arşiv belgelerinde Kürd-Rus ilişkileri“ adlı çalışmayı Newroz.Com'un anasayfasında okuyabilirsiniz) Xoybûn Partisi Kürdistan diplomatik tarihinin doruklarında yer alıyor. Kürdistan diğer parçalarını ayrı tutarsak, bugün dahi Kuzey Kürdistan'daki Kürd yapılanmaları ulusal istemler bazında ve Xoybûn'un 5 yıl boyunca gösterdiği yaygın performans bazında onu gerisinden seyrediyorlar.
KÜRD ULUSAL LIGASI-XOYBÛN
Bilindiği gibi 1925 Kürdistan Devriminin yenilgisinin ardından Kemalistler Kürdleri tarih sahnesinden silmek için çok yönlü bir siyaset pratiğe aktarmaya çalıştılar.
Türklerin Kürdlere yönelik jenosid politikası tüm Kürdleri hedef haline getirmişti..
Bu arada Kuzey Kürdistan'ın bir çok ileri gelen şahsiyetleri o dönem Fransa'nın mandasında bulunan Suriye ve Lübnan'a geçmişlerdi. Ayrıca Kürdistan'ın Güney Batı parçası da Fransa'nın işgalı altındaydı. Birinci Dünya savaşının esnasında ve sonrasında da bazı Kürd aydınları o alana geçmişti.
O bölgeye bulunan Kürd ileri gelenleri ve aydınları Türk devletin
in Kürdlere karşı giriştiği soykırıma karşı sessiz kalamazlardı.
Herkes ailesel ve bireysel olarakta Türk devletinin vahşetinden çekmişti. Kuzey Kürdistan'ın bir ileri gelen ailelerinin üyeleri alanda bulunuyordu.
Türk devletine karşı bir ulusal hareket örgütlemek amacıyla var olan Kürd siyasal oluşumlarını ve ileri gelenlerini tek bir siyasal çatı altında toplamak için
Girişimler kısa bir süre içinde başladı.
5 Ekim 1927 yılında Lübnan'da “Kürd Ulusal Kurultayı“ toplandı. Bu toplantıya daha önce Kuzey Kürdistan faaliyet gösteren belli başlı yapılanmaların taraftarları kendi örgüt yapılarını tasfiye ederek “Kürd Ulusal Ligası-Xoybûn“un çatısı altında birleştiler.
Xoybûn ile ilgili çalışma yapan bir çok kişi kendilerini fesheden bu örgütlerin “Kürdistan Teali Cemiyeti“, “Kürd Millet Fırkası“, “Kürd İstiklal Komitesi“(Azadi) olduğunu söylüyorlar.
Xoybûn kuruluş kongresine katılan delegelerin veya daha sonra Xoybûn'a katılan şahsiyetlerin bu örgütlerden geldiği doğrudur. Ama bu örgütlerin varlığını 1927'ye kadar sürdürdüğü meselesi açık değildir. Çünkü, daha önce bazı örgütler “Azadi Partisine“ katılmışlardı.(bu konu araştırmaya değer)
O dönem alanda bulunan Kürd şahsiyetlerine bir gözatmak gerekirse sayın Dilawerê Zengî Xoybûn üzerine yazdığı bir makalede Xoybûn'un kurucuları olarak:
1. Celadet Alî Bedirxan.
2. Elî Riza kurê şêx Se'îdê Pîran.
3. Dr.Şikriyê Mihemedê Segvan.
4. Haco Axa.
5. Bozanê Şahîn beg (serokê hoza berazan).
6. Mistefayê Şahîn beg.
7. Emînê Ehmed (Serokê hoza Rima).
8. Memdûh Selîm.
9. Bedredîn axayê Hebisbenê.
10. Tewfîqê Cemîl.
11. Fehmiyê Licî (nivîskarê Şêx Se'îd).
12. Mele Ehmedê Şûzî.
13. Feqe ’Evdilayê Cizîrî.
14. Kamil efendî.
15. Kerîm efendî.
Bunlardan Feqe Evdilayê Cizîrî û Mele Ehmedê Şûzî hariç diğerleri merkez üyeleriydi.
Xoybûn'u Güney Batı Kürdistan kuran ve yaygınlaştıranları da:
C. Bedirxan, K. Bedirxan, Xelîl beg Bedirxan, Sûreya Bedirxan, Şêx Ebdulrehmanê Garisî, Dr. Ehmed Nafis, Dr. Nûredîn Zaza, Haco Axa, Qedrî û Ekrem Cemîl paşa, Hemze begê Muksî, Dr. Nûrî Dêrsimî, Şewket Zulfî beg, Emîn Birûsk, Şêx Ebdilrehman û Mihemed Mihdî û Tahir birayên Şêx Se'îd, Ebdilrehmanê Eliyê Yûnis, Arif Ebas, Memdûh Selîm, Tewfîq Cemîl, Osman Sebrî, Cemîlê Seyda, Qedrî can, Reşîdê Kurd, Hesen Hişyar, Cegerxwîn, Ehmedê Namî, .. vs..“ diyor. Daha sonra Batı Kürdistan'da hatırladığı kadarıyla başka isimleri de veriyor.
Aslında bu listelerde yer alması gereken bir çok Kürd şahsiyetleri var. Bunlardan Mili Aşiretinden İbrahim Paşa'nın oğullarından Sami Bey, Keddur bey; Şêx Muhammed Basrawi Güney Kürdlerinden İsmail Hakkı Bey ve Kuzey Kürdistan'dan sürgünden kaçıp gelen Kör Hüseyin Paşa, Hacı Musa Bey vs vs.. şaysiyetleri de saymak gerekir. Bir de İhsan Nurî Paşa gibi kongreye doğrudan katılmayan, fakat hareketin gidişatında esas rol oynayan şahsiyetler var.
Bugüne kadar Xoybûn “merkezi komitesi“ diyebileceğimiz yapılanmasıyla ilgili incelediğim belgeler büyük çelişkiler barındırıyor. Daha sonra yazılan anılardada nesnel olmayan yaklaşımlar var.(bu konuda alabildiğine belge var.. makalemin boyutlarını aştığından geçiyorum)
Ama bir gerçek var. O da o dönem var olan Kuzey Kürdistan ulusal birikimini teşkil eden siyasal kadroların önemli bir kesimi Xoybûn'un saflarında bir araya gelmiş bulunuyorlar.
Ama bugüne kadar Xoybûn ile ilgili Kuzey Kürdlerin ve bir çok yabancı kurdologların kaleme aldıkları kitap ve makalelerde Xoybûn'u Kuzey ve Güney Batı Kürdistanla sınırlamak istiyen yaklaşımları gördüm.
Belki bugüne kadar yeterince belge olmadığından dolayı böyle hatalı bir tespite gidildi.
Şimdi Xoybûn'un Güney Kürdistan'daki faaliyetlerine dair ortaya çıkan yeni belgelere bağlı olarak bu hatalı tutumu aşmak gerekiyor.
Devam edecek..
