''Cilwa'' û ''Meshefa Reş''

Têmurê XELÎL

(Lêkolînên doktor Pêşrawê Kerîm Ahmed ser herdu pirtûkên dînê êzîdî da)

Li Parîsê, ser þîna sêkrêtarê sereke yê Komîtêya Navbendî ya PDK Îranê Sadiq Þerefkendî û herdu serokên wê partîyayê yên mayîn, ez rastî hevalekî xwe hatim, ku me 20 salî zêdetir hevdu ne dîtibû. Ew salên 70-î li Ûnîversîteya Lênîngradê (Sankt-Petersburga niha) xwendîye, dû ra li Parîsê - Ûnîversîteya Sorbonê da para "Lêkolînên kûr ser dîrokê" temam kirîye û bûye doktor.
Gava ez pê hesyam, ku têma dîsêrtasîya wî ya doktorîyê dîn va girêdayî ye û ewî lêkolînên kûr ser herdu pirtûkên dînê êzîdîtîyê - "Cilwa" û "Meshefa Reþ" kirine, min xwe bi xwe ra got: "Ez hema li te digerim".
Û aha ez li mala wî ya Parîsê da me. Ew xebata xwe ya zanyarî derheqa van herdu pirtûkên dînê êzîdîtîyê da, ku sala 1992-a bi pirtûkeke cihê çap bûye, raberî min dike. Ser rûyê pêþin Ziyareta êzîdîya ya li Laleþê, ser rûyê duda wêneyê Tawis e. Rûyên mayîn bergirtina (kopî) orîgînalên wan herdu pirtûka ne tevî têkstên wan yên bi tîpên erebî. Ji þirovekirina wî ez tême ser wê bawerîyê, ku ewî bi xebata xwe ya giranbuha va bi zanyarî îzbat kirîye, ku herdu pirtûk bi kurdîya îroyîn, bi zaravê soranî hatine nivîsarê.
Ez dilê xwe da þa dibim û difikirim, ku ev pirtûk þelmaqeke di rûyê wan dîrokfeþkira da, yên ku dibêjin, ku berî musulmanîyê kurd bê dîn û bê nivîsar bûne.

Min çend pirs dane ewî lawê gelê xwe yê zîrek û jêhatî:

-Te çawa, kengê û ji bo çi destbi vê xebata zanyarî kir?

-Têma dîsêrtasîya min dîn va girêdayî bû. Min jî zanibû, ku musulmanî dînê me yê eslî nîne, ereba bi darê zorê situyê me va alandine. Min destpê kir koka dînê me yê rast bigerim. Min herwaha zanibû, ku tîpên elfeba me yên taybetî jî hebûne. Gava min Lênîngradê da dixwend, Qanatê Kurdo yê gorbuhuþt derheqa vê yekê da min ra gotibû. Mamosteya min ya zimanê kurdî li Ûnîvêrsîteya Sorbonê, kurdzana navdar Coîs Blauyê jî min ra gotibû, ku li kovara fransî ya "Antropos" da (hejmara 6-a, sala 1911-a) derheqa wan herdu pirtûka da bi hûrgilî hatîye nivîsarê. Wêda têkstên orîgînala wan, wergera wan ya bi zimanê fransî û pêþgotina gelekî mezin hatibû nivîsarê. Ez du sala, wek dibêjin, ji pirtûkxana Ûnîvêrsîteyê derneketim. Xezîneke dewlemend ketibû destê min, dinyake ciwan ber min vebûbû. Xwedîyê wê xebata zanyarî keþîþ Karmelî wê kovarê da hatibû ser wê bawerîyê, ku ew herdu pirtûk bi kurdîya kevnare hatine nivîsarê, ku îro kesek tê nagihîje.

-Lê keþîþ Karmelî kê bû û lêgerînên xwe yên zanyarî çawa þirovedikir?

-Keþîþ Karmelî fransizê bi eslê xwe va kildanî bû. Ew ji Kurdistana Îraqê bû. Gelek sala li Bexdayê bûye keþîþ, him jî zanyar bû. Bilî erebî, aþûrî, kurdî, herwaha gelek zimanên mayîn jî zanibû. Sala 1898-a xortekî kurd tê bal wî û dibêje, ku dixweze bibe mesîhî (xaçparêz). Navê wî Hebîbê Yaqût bû, kurê Eyþê, ji gundê Bûzîyê, navça Alqoþê, ku rex Musilê ye. Ew 7 sala serwêrê pirtûkxana dînê êzîdîya bû. Gava Karmelî pê dihese, ku ew dînê xwe va êzîdî ye, jê dipirse, ku ji bo çi dixweze bibe mesîhî? Ew þirove dike, ku ewî xewnê da Îsa pêxemver dîtîye, ewî jê ra gotîye, ku ew gerekê zû bibe mesîhî. Eger nebe, wê nava salekê da bimire û ruhê wî wê here dojehê. Eger bibe jî wê bimire, lê ruhê wî wê here buhuþtê. Paþê keþîþ Karmelî ber dilê wî da tê û jê ra dibêje, ku xewnên þevên çarþema piranî derew in, lê hinek jî rast in. Ew soz didê, ku wîya bike mesîhî, lê ew jî gerekê alî wî bike-derheqa wan herdu pirtûka da malûmatîya jê ra bêje. Herhawa dibêjê, ku eger ew berî Hebîb mir, sura wî dîhar nake, lê eger Hebîb berî wî mir, ewê çi ku ji wî bihîstîye, biweþîne. Hebîb destpê dike hinek tiþta bi zar derheqa dînê êzîdî da jêra dibêje. Dibêje, ku ew pirtûk bi zimanê kildanî, aþûrî, erebî, farisî, yûnanî û latînî hatine wergerandinê û pirtûkxanê da têne xweykirinê. Lê orîgînala wan, ku ser postê xezalê hatîye nivîsarê, sandoqeke bi çapên 33x22x7 santîmêtra da, bin sê kilîta da tê xweykirinê. Kilîtek bal mîrê þêxa ye, yek bal serokê ziyareta Laliþê ye, yek jî bal serokê pirtûkxanê ye. Her êzîdîkî zanibû, ku du pirtûkên wan hene. Lê kê ku ew sur dîhar bikira, wê serê wî lêxistana. Tenê destûra wan sê merîya hebû wan pirtûkên sandoqê da bixûnin, ew jî þeþ meha carekê û bi hazirbûna herduyên mayîn. Lê yên ne bi kurdî-her êzîdîkî jî dikaribû bixwenda, lê îzna wî tunebû ji pirtûkxanê derxista, yanê jî derheqa heyetîya wan da yekî ne kurd ra bigota, sur eyan bikira.
Sala 1899-a pey wê yekê ra, gava Hebîb îdî 9 meha mesîhî bû, dimire. Keþîþ Karmelî jî radibe, çi ku ji Hebîb bihîstîye, hejmareke kovara "Þerq"-da çap dike, ku li Bexdayê derdiket. Wê gotara xwe da ewî navê Hebîbê Yaqût kiribû Ebdulmesîhî.

-Dêmek, keþîþ Karmelî îdî pir tiþt derheqa wan pirtûka da zanibû. Paþê bi çi awahî kopîyayên (bergirtina) orîgînala ketine destê wî?

-Sala 1904-a ew dostekî xweyî kurd dibîne, yê ku dînê xwe va êzîdî bû. Ewî ew gotara wî ya li "Þerq"-ê ronahîdîtî xwendibû. Ew jê ra dibêje, ku ew herdu pirtûk bal wî bi zimanê erebî hene. Keþîþ Karmelî wan pirtûka ser rojekê hildide, dizî wî va bi destnivîsar ber digre û lê vedigerîne. Hema wê salê ew diçe Mûsilê, rastî Ezîz Yûsifê keþîþ tê, ku hevalê wî bû û li konsûlxana Fransîyayê dixebitî. Gilî gilîya dikeve, pê dihese, ku bal wî jî ew herdu pirtûkên bi wergera erebî hene. Hildide wan herda himberî hev dike, dibîne, ku nava wan herdu pirtûkên bi zimanê erebî da hêla zimên da ferqa mezin heye. Tê digihîje, ku ew herdu pirtûk du cara, ji alîyê merivên cihê-cihê da hatine wergerandinê. Paþê eyan dibe, ku ya lawikê êzîdî diha rast e. Vira hewaskarîya Karmelî diha zêde dibe. Texmîn dike, ku dereca nivîsar û wergera wan pirtûka bilind e, ango merivên zane wî karî va gîro bûne. Karmelî derc dikir, ku riya peydakirina orîgînalên wan herdu pirtûka pêþda diçe, lê gava here sereke maye: bi çi awahî orîgînalên wan pirtûka an jî bergirtina wana peyda ke? Wek ku keþîþ Karmelî dinivîse, ew diçe bal serokê pirtûkxanê, yê dewsa Hebîb, bertîlê dide wî-bona her rûpelekî "Cilwa"-ê 20 frankî, bona temamîya pirtûka "Meshefa Reþ"-300 frankî û 40 frank jî baxþîþ didê. Û ewî jî her 6 meha çend rûpel ser kaxezên zirav ber digirt (kaxez datanî bin têkstê û dizîkava bi qaþûrkê-qalikê dara yê zirav- ser herfa diguvaþt û wêneyê herfa ser kaxez derdiket) jê ra diþandin. Wisa, hetanî dawîyê...

-Lê bîr-bawerîyên te ser van gotinên Karmelî çawa ne? Dikare biqewime, ku mêrê kurd, ku aminaya xwe pê anîne, serokatiya pirtûkxana wisa teslîmî wî kirine, rabe bêbextîya wisa bike?

-Na, ez bawer nakim. Lê ez ji tiþtekî din bawer dikim. Dikare biqewime, ku daxaza keþîþ Karmelî bona destxistina van herdu pirtûka ewqas pir bûye, ku þer-þiltax jî kiribin. Dibe ewî ew herdu pirtûkên erebî biribe bal serokê pirtûkxanê, wek dibêjin, "lingê wî kiribe sola teng", gotîbe, ku tu gerekê kopîya wan pirtûka bidî, an na wê bêje, ku te wergera wan ya erebî dane min, wî çaxî wê te bikujin. Ewî jî an ji tirsa, an jî bona wê, ku dem hatîye cihan van dur-cewahirên me bihese, pê ra qayîl bûye.

-Me hinek navbirî da gotebêja xwe ya sereke. Pey ra Karmelî di vê hêlê da çi xebat kir?

-Ewî bi destî wan herdu pirtûkên bi zimanê erebî nava çend sala da orîgînala wana ji tîpên êzîdîya welgerande ser tîpên latînî û erebî. Hilbet, eva xebateke gelekî dijwar bû, ji ber ku çêbûna hevoka, peyhevhatina gotina, zagûnên zimên, yên erebî û kurdî gelekî ji hevdu cihê ne. Lê ew kar hîmlî bi saya serê wan gotina hatîye pêkanînê, yên ku bi herfên mezin hatibûne nivîsarê. Ji bo nimûne: navên Ezrahîl, Mîkayîl, Cibrahîl, Þahpûr, Melekê Taûs, Yazdan û yên mayîn. Bi vî awahî ewî herfên elfebaya erebî, latînî û kurdî yên anegor çê kir û temamîya têkstên orîgînala raxiste ser kaxez. Zimanekî wisa derket, ku ne erebî ye, ne farisî ye, ne jî tirkî ye. Çû nava gelek kurda, ji wan ra xwend, kesî jê tênegihîþt. Hate ser wê bawerîyê, ku ew diha zef nêzîkî kurdî ye, ne ku zimanekî mayîn. Bi bawerîya wî, bi kurdîya kevnare hatîye nivîsarê, lema jî nayê fêmkirinê. Lê, hilbet, ewî xebateke mayîn ya kêrhatî jî kirîye, ku ew pirtûk ji erebî wergerandîye fransî, bi orîgînalên wan va weþandîye.

-Mala Karmelî ava, ku ewqas xebat kir, gelê me li cihanê pirî-hindikî hate naskirinê. Lê ev pirtûka te weþandîye, ji xebatên wî camêrî bi çi va tê cudakirinê?

-Ez hinekî ji dûr va bêm: min dida aqilê xwe, ku çend sedsala pêþda kurda, xwesma kurdên êzîdî, gerekê an bilî zimanê dê hîç zimanekî din nizanîbûna, an jî, eger zanibûna jî, wê ji zimanê xwe çêtir nizanibûna. Ango, tesîra zimanên mayîn ser zimanê me an gerekê hîç tunebûya, an jî kêm bûya. Alîkî mayîn da jî, eger em bidne ber hesêb, ku em îro jî berhemên Mela Batê, Hecî Qadirî Koy, Feqîyê Teyran fêm dikin, dêmek, orîgînalên wan herdu pirtûka jî gerekê bi zimanekî wisa be, ku em îro têbigihîjin. Û ez fikirîm: dibe serekên dînê kurdên me yên êzîdî ew pirtûk bi surînivîsareke wisa nivîsîne, ku tenê ew bikaribin bixûnin û eger bikeve destê hineka jî-nikaribin bixûnin. Û min sala 1986-a ew hersê pirtûk yên bi wergera fransî û erebî, herwaha ya orîgînal jî, da ber xwe û çend sala, wek dibêjin, lê hûr bûm. Min orîgînala pirtûka gotin-gotin dîhar kir û texmîn kir, ku ji hinek herfa her yek bi du awahî hatine nivîsarê. Çend herf jî wisa hatine nivîsarê, ku gerekê du-sê herfa kîp nêzîkî hev binivîsî, ku herfek (sewtek) jê derê. Bi vî awahî, min temamîya nivîsara herdu pirtûka bi tîpên erebî "raxiste" ser kaxez û zimanekî gelekî mînanî kurdîya îroyîn-zaravê soranî derket, ku wisa jî jê ra dibêjin kurmancîya xwerû. Hewaskar e, ku zimanê pirtûka "Cilwa" gelekî nêzîkî zaravê kurdên Hewlêrê ye, lê zimanê pirtûka "Meshefa Reþ" nêzîkî lewz û akila kurdên Mûsilê ye.

-Lê bi bawerîya te, ew herdu pirtûk merivekî nivîsîne?

-Na! Ji ber ku, bi bawerîya min, di navbera nivîsara wan pirtûka da bi kêmanî 500 sal heye. Ya pêþin, "Cilwa" sedsala 12-a da hatîye nivîsarê. Ji bo çi? Ji ber ku dînê musulmanîyê sedsala 7-a da bela bû, wan dema piranîya kurda ne bûne musulman. Ew prosês paþê, nava sala-zemana da, sedsalên 8-a, 9-a..., mixabin, hetanî îro jî berdewam e. Ew yek xwesma sedsala 12-a da bi massayî bû. Lema jî "xwedî-xudanên" dînê kurdayî rasteqîn-êzîdîtîyê, ew pirtûk wê sedsalê da nivîsîn, ku ola xwe ya paqijî-delal biparêzin, nehêlin, ku kurd herne ser dînê Hizretî Mehemed. Lê pirtûka "Meshefa Reþ" sedsala 17-a da hatîye nivîsarê, ji ber ku li wira behsa fasolîya tê kirinê. Lê fasolî jî emirkana (xelqên Amêrîkayê) sedsala 17-a anîne Kurdistanê.

-Em hêvîdar in, ku tê rojekê wan pirtûka ji kurdîya bi tîpên erebî welgerînî ser tîpên latînî.

-Ew nava van hemû xebata da ya here hêsa ye. Ez bawerim, ku piþtî demekê ewê amade be.